Les oûhès d' amon nos-ôtes.
(confèrince e walon da Léon Demarche)
Les vint oûhès prezintés.
Leus nos e latén èt e francès.
Nos bês mots walons (tot suvant l' tekse).
Les adjinçneus di cisse pådje Etrernete cial.
Li minme pådje e rfondou walon.
Les vint oûhès prezintés.
Clitchîz so l's imådjes po lès vèyî è pus grand (600x400 picsèls, ~200-300 Ko).
1. L' aronde di stå.
3-C' est todi ine novèle djoye di vêyi l' aronde raminer l' prétimps.
|
4- Bin vite, ele troûve tchåsseûre à s' pî, èt lès acwèrdances atakèt d' ine plinte pèce. Li måye gruzinèye dès doûs rèspleûs à l' orèye di s' mon-keûr po l' adawî.
|
5- po drî l' vîle pwète dè stå, lès arondes ont catchî leû niyèye; li nid d' plomes ahoute tote li covèye.
|
6- So l' trèvins d' cwinze djoûs, li frumèle va cover djoû èt nute. Onk di sès qwates matins, lès poyons vont vni foû d' èl hågne.
|
7- Cès djônes rafårés tchiptèt sins rla. Di nole eûre å matin disqu' a l' alnute, lès parints lzî apwèrtèt totes sôres di mohètes.
|
2. Li mohon d' teût
|
|
8- Li mohon d' teût, lu avou, cwire ine kipagnèye; i preûtih sins rla afîsse d' assètchî ine frumèle.
|
3. Li måvi
9- Dizo in abatou, i n a on vî tracteûr qui n' chève pus a nolu.
|
10- Portant li måvi n' a rin trové d' mî qui dè fé s' nid à l' copète dè moteûr.
|
11- Totes sôres di halènes èt måles mohètes sont-st astitchèyes ås djônes. Cisse kimèlèye-håsplèye di målès biesses sont hapèyes par lès måvis, gråce à zèls nos nn' èstans cwite po tofer.
|
12- Tos cès oûhès nos acpagntèt tot å long dès såhons; sins zèls, nos vièdjes èt nos campagnes ni sèrîs nin çou qu' i sont.
|
13- Nos inmans rtrover divins lès vîles pîres li sovni di nos tåyes Tot cès tèmons, nos lès volans wårder po lès mostrer a nos èfants.
|
14- I nos fåreut ossi prinde astème à totes cès èlèyès pièles qui sont l' agrémint di nos bwès èt d' nos djårdins. C' est on patrimonne qui nos dvans adègnî a totes fwèces.
|
4. Li tcherdin
15- Divins tos cès oûhès, li tcherdin èst bin li pus bè èt l' pus gåy.
|
16- Vochål li bèle niyèye dè tcherdins; lès djônes vinèt d' disclore.
|
17- Lès ptits poyons froûleus sont rèstchåfés par li mame. Li pére si tchèdje di fôrer tote li famile.
|
18- Li mame si clintche vè lès ptits èt ripårtèdjèye l' amagnî. Lès poyons riçuvèt chasquene kékès bonès gourdjèyes.
|
19- Ele rafûle asteûre lès djônes, nos mostrant li rglatihèdje d' ôr dè l' neûre èle.
|
20- Lès fris' zuvions dè prétimps fèt rflori li bè payis d' Hève.
|
21- Avou on spitèdje di fleûrs cåzi incrwèyåbe, lès åbes sont spanis.
|
5. Li djoli betche-fier.
22- A l' intrèye d' ine tchabote d' ine mèlèye, on cradjolé oûhè atchôke si tiesse.
|
23- Li djoli bêtche-fiêr est-on mêsse gripeû, i s' agrawtèye ås cohes po cwèri à magnî.
|
24- quand lès djônes ont cwinze djoûs, is gripèt a l' intrèye d' el tchabote po rçure li bètchèye.
|
25- Li grande fwèce dè djoli bètche-fièr èst d' apicî lès warbôs magneûs d' bwès. Mins li prwè èst foû mèseûre èt l' djône oûhè ni sé pår wice l' apicî. Tot l' minme, vo l' là rpahou po on timps.
|
26- Vochâl sûr in oûhè carapmint ûtile. Sins lu, qu' advinreût i di nos wèdes èt d' nos bwès ?
|
27- … Cès wèdes èt cès prèrèyes qu'on a tant ctapé èt distrû nawère… mins on î dvreût loukî come li poupå d' nos oûys, afisse qui nos rjètons polèsse profiter di leû bêté.
|
6. Li ptit djoli bètche-fier.
| |
28- Vochål in oûhè qu' on n' veût nin sovint; il èst l' pus råre èt l' pus ptit d' nos bètche-fier. Lu avou kitchèsse hayètmint. Si nos åbes à frûtes sont côpés, qu' advinrè-t i dè ptit djoli bètche-fier.
|
7. Li ritchå.
29- Divins ine niyèye di fènès cohètes, lès djônes ritchås si vont ènûler.
|
30- Li pus spitant èst dèdjà èvoye.
|
8. Li colon monså
31- Cès oûhès haspoyous sont lès djônes dè sâvadje colon, qu' on lome ossi colon monså.
|
32- Si vite qui l' colon potche so l' nid, lès djônes el kissètchèt po avou l' bètchèye.
|
33- I vont cwèri zèls minme li bolèye rapoulèye èl face dès parints.
|
9. Li hapeu d' mohes
| |
34- Lès djônes dè hapeu d' mohe tapèt leûs bètchs å lådje quand leûs parints s' aprépièt.
|
10. Li grise fâvète
35- Avou ine bone bètchèye, li grise favète si winne divins les bouhons.
|
35bis- Quand lès ptits vèyèt l' mame, is drovèt leûs bètchs tot tchiptant. Sins piède nou timp, nosse corèdjeûs fâvète fèt l' manèdje tot wèstant lès hites dès djônes.
|
11. Li rodje fâcon
36- Li rodje fâcon èst ine oûhè rapace. I tchèsse sortot les soris et les rates, et kécfeye des ptits oûhès.
|
37- Lès djônes mohèts ravizèt a dès boulets d' blanke linne.
|
38- Li mame rinteûre d' el tchèsse avou ine rate, amagnî principål dè rodje fåcon.
|
39- Tot fî dreut, li rpårtihèdje ataque. Mintnowe divins lès grawes, li rate èst discôpèye èt pårtèdjèye inte lès ptits
|
40- A l' adje d' on meûs, lès djônes fåcons qwitront l' niyèye la wice qu' ont vèyou l' djoû.
|
41- I fåt saveur qui tos lès mohèts sont-st utiles. Målureûzmint on lzî a sovint tapé l' hate èt is sont ktchèssîs come des emacralés. C' est a n' nin creûre, ca i nos dishalèt di totes sôres di måles biesses.
|
42- tot balzinant è fond d' èl valèye, li Berwène si winne inte lès poples.
|
43- Ele èst sovint påhûle èt r' glatihante.
|
12. Li fåbite di marasse.
44- C' est dvins lès såvadjès jèbes qui l' fåbite di marasse a-st èmantchî s' niyèye.
|
45- Come on spirou, l' oûhè s' agritche ås tîdjes. Cou dzeûr cou dzo, i done li bètchèye.
|
13. Li rwè-pèheu.
46- Li Berwène èst sovint bwèrdèye di tèras d' årzèye.
|
47- C' est chal qu' on pout vèyî li pus bè d' nos oûhès, li rwè-pèheû. Moûssî come on milôrd, i fèt blawter å solo totes lès coleûrs di l' èrdiè. Tot d' on côp, i plonke èl clére èwe.
|
48- Il est fwért adjet; li pèhon s' kitape rèssèré come i fåt è triviè dè bètch.
|
49- Quand l' pèhon èst apicî, nosse rwè-pèheû mousse radmint èn on trô tchaboté è tèra. C' est là qui nost ouhè d' loumîre catche si niyèye.
|
50- Mins li rwè pèheû est fwért bè èt il inme li pèhon. Tos lès côps fôrés sont bons po l' distrûre.
|
51- Portant, c' est totes lès crasses qui nos tapans è l' èwe qui lî ont dné l' côp d' mwért. Asteûre, sins lu, nos èstans dhèssî d' onk di nos pu bès oûhès.
|
| |
52- Amoussans è bwès so les bètchètes di nos pîs, come divins ine èglîse.
|
14. Li bègasse.
| |
53- Prindans astème di n' nin språtchî tot passant li covèye d' èl bègasse…
|
15. Li contrufèzan.
| |
54- Ou di cbouter ci p' tit tchîf-d'oûve: c' est l' niyèye dè contrufèzant.
|
16. Li masindje à l' longue cawe.
55- Divins on ptit sapin, deus bètchs sititchèt foû d' ine grosse boule di duvèt.
|
56- Li masindje à l' longue cåwe apwète l' amagnî à ses djônes.
|
57- Ele tchôke si tièsse è nid afîsse di fôrer lès rdjètons
|
58- Tricnonote, èle s' èhåstèye po-z aler haper dès ôtès mohètes.
|
17. L' ôrimiéle.
59- Ine trawèye è fouyèdje divwèle ine èwarante niyèye pindowe inte lès cohes.
|
60- Li mèsse d' el mohone c' est l' ôrimiéle. Divins cisse banse douyètmint gåliotèye, lès oûs sont prèsses a disclore.
|
61- L' ôrimièle èst in oûhè pawoureus. On n' veû qui bin rårmint si rglatihante mousseûre.
|
62- Il èst fwèrt midone avou sès djônes. Cèlîhes èt halènes, c' est l' djama d' tos lès djoûs.
|
63- L' ôrimièle, qu'on lome ossi måvi d' ôr, èst li rwè dès bwès. Kimint rivåliser d' bèté avou lu ?
|
18. Li galbå (li crapåd volant).
64- Ine cwaheûre è grand bwès èvahèye di fètchîres divint l' dominne d' on drole d' oûhè.
|
65- Vochål li galbå, oûhè d' lédjinde qu' on nome ossi crapô volant. Parey a ine pèlote d' åbe, i s' èssoctèye å solo coukant.
|
66- Pititès boules di ploumion, lès djônes dè galbå ripwèzèt a l' tére avå lès ramayes, pasqui nou nid n' a stu apontî po lès rcure.
|
67- Li solo s' lèt dju, èsprindant l' cir come on fouyon.
|
68- Li crapåd-volant èst in oûhè d' nute, i s' dispiète qwand i fèt spès. Lès djônes bribèt l' bètchèye; li mame si va èhâster po-z aler cwèri à magnî.
|
69- Qwand ele rivint, èle nos mosteûre in oûy èwarant d' oûhè d' nute.
|
70- li bolèye di mohètes prèdjèrèye èl face èst rindowe ås ptits .
|
71- Çou qu' vos vèyîz là èst foû råre. Bin pô d' djins ont-st oyou l' ocâzion di surprinde li galbå divins sès ocupåcions lès pus catchèyes.
|
19. Li hapeû d' wèsses.
72- Lès grands bwès sont djîsse dès oûhès rapaces.
|
73- Tot a l' copete dè grand tchinne, vochal lès poyons dè hapeû d' wèsses.
|
74- Lès ptits sont bin fôrés; dèdjà on veût lès prumirès plomes.
|
75- Li hapeû d' wèsses ravize à on mohet d' poyes. Portant i n' magne qui dès wèsses, dèl låme èt dès warbôs.
|
76- Vochal l' amagnî principål dè hapeû d' wèsses: dès tortês di nid d' wèsses. Il est agrawté dvins lès grifes èt lès djônès wèsses sont rsètchèyes avou l' bètch.
|
77- Li spéciålizåcion dè hapeû d' wèsse èl rind fwért utile. On n' sét comprinde qu' i seûye co tiré djus par dès amateûrs. Eco on côp d' fuzik tiré a l' vûde.
|
20. Li houprale di clokî.
78- C' est l' fin d' èl djoûrnèye; li vîle cinse s' èsokèye
|
79- Lès dièrins rès dè solo fièstèt ine dièrinne fèye li toûr d' anglèye.
|
80- La hôt, dzo lès panes, lès djônès houprales sont todi coviètes di blancs ploumions.
|
81- Li houprale di clokî èst surmint nosse pus bè oûhè d' nute. Åddizeûr di çoula, èlle est fwért ûtile, ca èle ni magne qui dès soris èt dès rates. Portant, dvins l' timps, on l' louméve l' ouhè d' mwért, èt quand on l' apicîve, on l' clawéve so l' pwète d' èl heûre.
|
82- Dispôye qui l' monde èst monde, lès omes ont respècté l' nateûre. Asteûre, avou l' swè-disant progrès, li nateûre est atakêye totavå. Portant, pus vite qui d' èl mèsbrudjî, l'ome divreût viker avou lèye.
|
83- Ni tårdjans pus po wårder tot çou qui done a nosse tére si bété, si dviersité, si valeûr, si vèye.
|
Fin
Les nos e latén èt e francès.
e walon |
e francès |
e sincieus latin |
Aronde di stå |
Hirondelle de cheminée |
Hirundus rustica |
Bègasse |
Bécasse des bois |
Scolopax rusticola |
Djoli bètche-fièr |
Pic épeiche |
Drendocopos major |
Contrufèzan |
Hypolais ictérine |
Hippolais ictérina |
Fâbite di marasse |
Rousserole verderolle |
Acrocephalus palustris |
Galbå |
Engoulevant d'europe |
Caprimulgus europaeus |
Grise fâvète |
Fauvette grisette |
Sylvia comunis |
Hapeus d' mohes |
Gobe mouche gris |
Muscicapa striata |
Hapeus d' wesses |
Bondrée apivore |
Pernis apivorus |
Houprale di clokî |
Chouette effraye |
Tyto alba |
Masindje a l'longue cåwe |
Mésange à longue queue |
Aegithalos caudatus |
Måvi |
Merle noir |
Turdus merula |
Mohon d' teû |
Moineau franc |
Passer domesticus |
Orimièle |
Loriot jaune |
Oriolus oriolus |
Pitit djoli bètche-fièr |
Pic épeichette |
Dendrocopos minor |
Ritchå |
Geai des chènes |
Garrulus glandarius |
Rodje fåcon |
Faucon crecerelle |
Falco tinnuculus |
Rwè peheu |
Martin pècheur |
Alcedo atibis |
Såvadje colon |
Pigeon ramier |
Coloma palumbus |
Tchèrdin |
Chardonneret élégant |
Carduelis carduelis |
Nos Bês Mots Walons (tot suvant l' tekse).
Gruziner : gazouiller || Adawî : aguicher || Ahoute : abrite || Hågne : coquille || Rafarés : affamés || Tchipter : pépier || i preûtih : il parade || Astitchéye : tendue || Kimèleye håsplèye : mélange insolite || Adègnî : estimer || Fôrer : nourrir || Si clintche : se penche || R(i)glatihèdje : reflet || Zuvion : zéphir || S(i)pitèdje : éclaboussement || S(i)pani : épanoui || Tchabote : creux évidé || Mèlèye : pommier || Cradjolé : bigaré || Nawère : jadis || Hayètmint : avec adresse || Enûlés : envolés || S(i)pitant : déluré || Haspoyous : hirsutes || Face : jabot || si winne : se faufile || Westant : enlevant || Grawe : griffe || Tapé l' hate : dénigrer || Emacralés : ensorcelés || Balzinant : flanant || Påhûle : paisible || S(i)pirou : écureuil || Blawter : étinceler || Erdiè : arc-en-ciel || Adjèt : adroit || S' kitape : se tortille || D(i)hèssî : priver || Astème : attention || K(i)bouter : bousculer || S(i)titchî : avancer || Tricnonote : trottinant || Ewarante : étonnante || Gåliotèye : garnie || Pawoureux : peureux || Mousseûre : habit || Midone : généreux || Djama : festin || Cwaheûre : coupure || Fètchîres : fougères || S' essoctèye : s' endort || Ploumion : duvet || Ramayes : ramilles || Briber : mendier || Ravize : ressemble || Warbô: larve || Heûre : grange || Mèsbrudjî : saccager ||
Les adjinçneus di ç' pådje Etrernete cial.
On fel merci a Lucyin Mahin, Pablo Sarachaga eyet Lamraoui Karima k' ont-st aidî adjinçner cisse pådje Etrernete cial.
Sicrîhèdjes et fotos eplêdîs so les fis avou l' åjhmince do scrîheu.
Edition en ligne, texte et photos, explicitement autorisée par l'auteur.
Copyright of pictures © Léon Demarche, rue de Heuseux, 37, 4671 Barchon (Belgium).