Duvant d' ataker [Prologue]

Si in djou, vz astèz oblidji du sîre la vôye ki va d' Nafrêtère a Hodrémont, vous pasrîz anute pal Tchictriye. Seulmint, dou tins ku dju v' va cAzer, la Tchictriye n' egzistot nin. Adon, a ç' place la, gn avot pont d' abitåcion avårla, mês i gn avot, ou Bèlin, ene virêye k' est jusse a costé, ene pitite måjon ki siêrvot d' since. On l' avot rbåti après la teribe pesse du 1636.

Cand les cîs dou Rivadje (les bwârds doul Sumwas) djint: dju vons la yôt, c' est coume s' i l' årint yu dit: dju vons sul Fays. Lu Bèlinfayis c' esst ene depandance du Nafrêtère.

Et c' est laddlé ku la pus grande pårt du noste istwâre su va passer.

C' astot ene since du ptite aparance coume abitåcion mês, mågré k' ile n' avot l' êr du rin, vous v' pôroz rinde compte ttaleure doul teribe significåcion des cayets k' y ont aturvunu, èt des cîs k' y dmèrint. Yink ki sét mî scrire ku mi vous pôrot raconter ça bin mî k' nouzôtes, mês dju prezantrans nôs escuzes ou lîjeu (û al lîjeuse, anfin), ki prénrè les ponnes du nous lire. Dujans lu dou côp: dj' ans fwêt ç' ku dj' ans polu.

Ma flåwe est vèridike èt dju scrî d' après ç' ku les vîs du mwintes viadjes m' ont raconté la dpus d' 60 ans dud ci. Et minme ku, duspus don, les vîs a cåzat co pa des côps al chîje.

Asteure, on sét bin tourtous ku cand on va du Bîve al Grande Louwate (Louette-Saint-Denis), on traviêsse in grand bwès du hesses (hêtres). C' est l' bwès d' Totiane k' est, lou, doul comune du Bîve. Et, a l' epoke, on djot k' ç' astot dins ç' bwès la k' i gn avot ene bande du brigands ki s' y tnint. On les loumot les Grignous doul Grande Louwate. On les counichot èt on n' les inmot nin; i l' astint toûrsiveus èt i catchint leus pûs dins leus tchåsses, sapinse k' on dit. Il astint les premîs ås pourcessions, a messe èt a tous bazars inla, èt les djins n' les wazint vinde, peu k' i n' s' årint yu rvindjî.

Dins les virêyes, èt co dins les virêyes ttåtou du bwès d' Totiane, on weyot des cahutes du fådeus (les bokions ki fjint dou tcherbon d' bwès), èt on djot k' ç' astot laddins k' i s' rumîjint a l' ocåzion. On djot ossi k' i fjint co bin leus comptes ou Trô des Nûtons. C' ére ene place avu des cåves dins la rotche, ki s' trouve, liye, sul tchumin doul Pitite Louwate a Djèdine. Mês a ç' place la, i n' y alint nin bêcôp.

Å jusse, pou dire lu vrêy ûsk' il est, on djot tout ça a pouf. On djot k' i gn avot brâmint des brigands dins l' bwès d' Totiane, mês, an réalité, i gn avot k' ene famiye. Et pourtant, les djins n' årint nin co vlu passer pa ç' tchumin la, nin co pou ene bleuwe vatche.

Asteure, choutèz bin, vous, lîjeu, dju scrî d' après les racontriyes du viyès djins ki cåzint a l' apôprès. On n' counichot ladsu nul papuscrit èt s' i gn a-n è yu, on-t-i sté volés ûdonbin piêrdus ?

Ma flåwe est vrêye èt ç' ku dj' a sé, dju l' vous va conter pou in mî.

*******************************************************

Prumî tchaptrê

D' après les dires des vîs, dju nous dvans rpwarter duvè 1760. A ç' moumint la, les signeurs astint co mwêsses dou peupe, èt les payizans astint tourtous des sièves (esclaves).

C' est bin à cåse du ces injustices sociales la k' i gn avot tant d' mizére du toutes sôrtes sul payis, èt k' i gn avot tant d' volriyes, du tuwadjes èt d' bandiyriye. Les pôvès djins sayint pa tous les moyins d' viker mizèrålmint. Dju dirans pus vite: du fwêre vicoter leu famiye, cwè. Pou fini, dju dmandrans, tout compté tout rabatu, kîsk' astot responsåle du ces maleurs la. Astot-ç' les signeurs piyârds, voleurs èt payârds, ûbin les pôvès djins ? Pour mi, ces-tci n' a plint nin zesse tunus responsåles, pasku, ôtrumint, il årint yu moru d' fwin.

Çu n' est nin a nouzôtes a y rusponde. Lu Grand-Mwêsse (lu Bon Diu) y ruspondrè lou-minme dins sa djustice. Amen !

La cinse du Bèlin.

Ça fwêt k' dj' ans dit k' la cinse du Bèlin astot toute seule in pô rtirêye doul vôye du Nafrêtère a Hodrémont. Laddins, ou cmasmint, gn avot ene famiye du bin brâvès djins ki l' ocupint. I s' y avint vnu astabli kékès anêyes duvant l' èpoke du nosse supoule (istwâre). I provnint d' France, mês leus ratayons (leus vîs vîs parints) astint dou payis d' Bastogne, dijint-i. Et come d' èfet, il y avint co des parints. I gn avot l' vî grand-pére (Zidóre k' on l' loumot), k' on avot toudi vû router avu des crosses. Ç' est pou ça k' on l' è loumé l' Crossî èt ç' nom la è dmèré a tous les sinnes; on n' les counichot partout k' insi.

Il avot deus valèts èt ene bwêchèle. Pus i nous fåt cåzer dou frére du leu mére, mês k' astot dja vî, savèz, lou. Il astot curé dou costé d' Sint Yubêrt. C' astot in mwinne putot. Lu cinsî d' Bèlin avot a l' èpoke cink vatches, deus vês, deus bûs k' on z atèlot ou djeu (joug), twâs couchèts èt des pouyes, in tchvå èt deus bons tchins d' vatche. Il avot ossi deus bourikes pou pwarter les monnêyes dins les fås tchmins k' alint ås molins, ou cî d' Orsimont, par egzampe. Mês on n' inmot nin l' monnî; on l' dijot fwârt voleur, èt pou ç' ku ç' astot des tchmins, i valot mî nu nin z a cåzer.

Dins les deus valets, yink è cotinuwé a tnu la cawe du l' arére èt l' ôte èt la bwêchèle ont nn alé å lon. Lu valet è dmèré amon sn onke curé, èt la bwêchele ossi. Lu valèt, lou, è fini pa z esse mwinne a Sint Yubêrt. Pou la coumére, liye, ile dumèrot toudi amon sn onke. Lou lî è apris a lîre, a scrîre èt a compter (chose rare, adon, a l' Ârdene, surtout pou ene fame). Ile lîjot tout ç' ki lî tumot dzou la mwin. Ile n' è dayeur jamwês rin compris du sk' ile lîjot. Pus al fin, ille è må toûrné, tant ca, ku sn onke curé l' è rambalé amon s' pére ou Bèlin, èt ça pou des atruvints [faits] ki n' ont jamwês sté bin counus.

Ruvnuwe amon s' pére, ille è dit k' ile nu vlot nin passer toute sa grande viye, come ile dijot, avu les fames du l' Ârdene èt viker come zèles. Les parints ont bin vû dou côp k' ile lèzî srot pus vite ene tchêdje k' ene êde. Ile vlot fwêre a sn idêye, èt n' nin travayî. Dijans k' c'astot ene fènèyante, èt ene grandiveuse èt co des ôtes vices, avu. Les deus vîs ont bin sayî d' la stouner (sermonner, faire la morale). Mês sayî ça, djint-i les deus vîs - såf vosse respect -, ostant pèter dins in violon. Pus, ile lèzî djot souvint k' ile îrot ôte pårt.

Ile astot a ponne rarivêye d' in mwès ou Bèlin k' in djonne hère, k' on n' avot jamwês vû avårla, è moussî al cinse. Il avot ene hote sul dos, èt i s' dijot cocassî [volailler]. Il achtot des ûs, des cokês, des gréves, èt co des ôtes djîbîs tant d' plumes ku d' poy. Il è dmandé ou pére Crossî pou polu martchoter avu lou; i s' è moustré coulant dins les afwêres, èt, dijans-l', lu côp d' après, il è sté bin rçû al cinse. Il è dit k' i s' loumot Djåspard èt k' i provnot dou payis d' Bastogne.

Dju v' vons dire, a l' èpoke, ku la donzèle dumèrot co amon sn onke curé. Ille avot counu ç' tipe la. Lou l' avot atoûrné, èt liye s' unn' avot amouraché.

Lou cåzot bin - trop bin, djint-i les vîs. Et c' est k' i savot fwêre la rclame a toûrnant les viadjes. I duspansot brâmint èt i rvindot sa martchandîje bêzet tchîr ås bounès brâvès djins d' l' Ârdene.

In côp, lu Djåspard è dmèru kinze djoûrs sins ruvnu al cinse. Mês, ç' tins la passé, il è rabwârdé ou Bèlin pus il è dmandé ou cinsî pou z awè la coumére a mariadje. Liye è dit k' ile vlot bin, mês les parints n' ont nin volu dire ni ây ni non sins awè dmandé cwè a leu valet k' astot mwinne. lou è pris des racsègnmints a Bastogne èt avårla èt on lî è dit:

" Lu Djåspard k' est d' brâve famiye è l' êr d' awè des sous. I duspanse brâmint, toudi. Et ça, duspus toudi. Il è yu ene djonnesse du coureu d' cabaret, èt a l' idêye des djins, i s' prezante bin må pou z intrer a mènadje. "

Onz è fwêt sawè ça ou pére Crossî, k' è dit ou rôlî du n' pus rintrer a leu måjon.

A pårtu d' adon, i n' fåt nin dmander les discussions k' aturvunint inte les vîs parints èt leu donzele. Èt malèreuzmint, çu n' est nin les consiyes des parints k' ont yu drwat. On n' les è nin sî. Come i falot s' y atinde, ile s' è såvé avu l' cocassî.

Deus djous après ça, lu vî curé l' è sû, èt a z aprindant la nouvele, il è tumé wake su sa pavêye, télmint k' il avot sté sbaré. Èt come in maleur nu vint jamwês tout seu, les deus vîs Crossîs, twâs mwès après, ont sté trouvés asficciyîs dins leu tchambe a coutchî. Lu feu avot dmèré alumé, èt i gn avot ene pîre k' avot rèchu dou mèr doul tchuminêye, èt ile avot rustoper l' trô. (K' on z è dit, anfin).

*******************************************************************

Tchaptrê n° 2

Mês les anêyes passint, èt il ont yu cwate afants, deus valets èt deus bwêcheles, tourtous fwârt près yink du l' ôte. Ça lzî è ralanti in pô leu coumerce, èt la mére astot bin fwarciye du dmèru al måjon pou lz alver. Lu Djåspard, lou, è cotinuwé d' naviguer mâs i s' sôlot co bin d' tanawète in côp.

Cand les afants ont sté scréfyis (grandis, fortifiés) èt k' il ont sû s' passer des sougnes du leu mére, la fame è rpris ses ocupåcions. Ille a rcumacî a rôler les viadjes èt les sous ont rucmacî a rintrer a leu måjon.

Mês in djou, gn è la fame èt les djonnes k' ont ruvnu a brayant. Il ont cmacî a raconter ås vèjins ku l' djou du dvant - k' ç' astot ene bèle djoûrnêye d' èsté -, i s' avint metu an route pou Sdan, èt k' a rvunant, il avint yu in grand maleur su leu route.

Des oumes du Mouzêve ki rvinint du bwès l' ont vû come ça. I l' ont ramassé èt l' rapwarter dins ene måjon du viadje, èt d' après l' médcin d' Åle, on n' savot co cwè pou sa vîye, djint-i.

Come toulmonde, a çt èpoke la, lu savot bin, on cåzot fwârt al chîje èt co ôtrumint des bandiyes ki terorizint l' payis, èt les djins ki n' astint nin ddja trop chûr d' avance ont yu bin peu a cåze du ça.

Mês vla-t-i nin ku l' landmwin å matin, les djins d' Mouzêve ont fwêt mancion k' on z avot trouvé l' vikêre assassiné dins sa måjon.

Ç' astot in colosse èt in fwârt oume ku l' vikêre, èt les djins djint k' on wèyot bin k' ça n' s' avot nin passé tout seu, èt k' i n' s' avot nin lêchî fwêre. On plot vèy k' i gn avot yu in teribe apougnadje dins la place, èt k' on wèyot co l' sang. Mês coume l' oume astot mwârt, i n' årot pus sû raconter l' crime ki s'avot passé a sa måjon.

*****************************************************

Twâjime tchaptrê.

I gn avot cwè, wit û dîj djous moutè, ku çt afwêre la s' avot passé avu l' vikêre du Mouzêve èt la spoule (l' istwâre) dou cocassî. A cåzant d' lou, ciddlé, dijans k' i n' astot nin co fwârt assez pou k' on l' rumonne ou Bèlin.

Su ç' tins la, les deus djonnes djins des Djåspard voyadjint pou leu z afwêres, lu coumerce des parints, cwè. La coumère avot dîj-wit ans èt s' frére dîj-nûf.

In djou, pa ene bèle matinêye, i s' avint metu an route pou z aler vey leu pére blessî al måjon d' Mouzêve. Leu mére astot avu zès èt il avint sté fwârt matineus pou pårtu. La matinêye astot bèle. I fjot fwârt dous. C' astot ene bèle djournêye, cwè. La mére sîyot in pô padrî zès èt i routint d' in bon pas sul pazê, dins la virêye, pou passer på court.

Tout d' in côp, ille è acouru dlé zès, toute subarêye. Ile criyot après zès a djant:

- Vinèz vitmint, dj' ê atindu tèguer (haleter) kékin dins les dgnêsses. Il ont choûté èt, å dbout d' in moumint, il ont bin oyu yåk ossi. Il ont moussî dins la virêye èt il ont sté vey cwè. Et il ont tumé su in djonne hère d' ene vingtinne d' anêyes k' astot stindu fin long al tere. Il astot stantche [exténué, essoufflé] èt vrêmint rédwit. Il ont fwêt ç' k' il ont polu pou l' ranimer, èt i lzî è apris k' il astot d' Tchiplane, k' i travayot ou Molin d' Orsimont, ku s' pére s' avot rmaryî in deujime côp, k' il avot co royu deus afants avu la nouvele fame, ku liye nu l' inmot nin èt k' pou zesse kite du toute margaye, k' i s' avot agadjî avu les Francès.

Atur nouzôtes, dijans k' ç' astot co ene bèle boulete k' il avot fwêt la.

I vlot aler dire arvey a ses parints èt ossi a s' pârin ki dmèrot dins la Fåmane, mês i n' avot nin bin pris ses mzères pou s' voyadje èt ku, cand les ôtes l' ont vu, i vnot d' tumer wake d' ene fåsse fwin.

Les deus fames èt l' valet lî ont dmandé s' nom èt i lzî è dit k' i s' loumot l' Djan Puskot èt k' il astot d' Tchiplane. Cand il è oyu bu ene goute û deus, il astot ddja in pô rmetu, èt il è rpris l' tchumin avu zès, ta cåzant. Il è rusté vey les sinnes pus, duvant toute tchôze, il è volu aler rmercyî les cîs ki l' avint chapé, èt lî såver la viye dins la virêye .

Finalmint, il è passé twâs djous amon les Djåspard.

Pus, pou s' maleur, i s' è amouraché doul coumère, k' il avot counu dins la virêye.

Wit djous après, cand il è rpassé d' ses visites d' adieu, duvant du rdjonde a Mézières, il è co rpassé amon les Djåspard èt on sét bin comint k' ça va dins des cas coume ça. Bin souvint, i våt mî n' a nin fwêre mancion.

Lu djonne Puskot èt don nnalé avu in bê crève-keur [cafard, mélancolie] èt il è yu bin du rgret d' s' awèr agadjî. I lêchot co an surplus su pére tout seu a l' ovradje avu sa grand-mére, èt su ptit frére ki n' avot nin ddja dîj ans.

Deus djous après ça, lu blessî d' Mouzêve è rintré al since du Bèlin. C'est låvå k' on lî è fwêt mancion dou Puskot mês i n' è nin yu l' ocåzion du l' vey.

********************************************

Cwatrime tchaptrê.

LU CRIME D' ACHI.

Dins la réjion eyusku les cocassîs kèrint leu martchandîjes, les djins n' savint trop vanter la cocassîre, on la weyot vlatî amon les djins, on n' savot comint fwêre pou z esse camaråde avu les Djåspard, èt liye avot boune sougne du cåzer du s' frére k' astot mwinne a Sint-Yubert.

Cand ille arivot dins les sinces, les cultivateurs inmat mî trêter avu zès coume martchands putot k' avu des ôtes èt tout ça a cåze doul afwêre amplifiyîe par zès du såvtadje dou Puskot. Pus, la viye astot guêye, al chîje. Ile contot des istwâres èt des nouveles vrêyes û fåsses. Ile tchantot. On djot k' ile siêrvot d' gazete ambulante dins ses tournêyes.

Mês, coume dju l' ans ddja dit pus matin, a ç' moumint la, dvant la Rèvolucion, lu vol, les crimes, le brigandadje samint la peur dins nosse pôve payis d' Ârdene. Et bin souvint, on plot dire cåzu kî k' a srot victime. Insi vîyès djins, fames toutes seules, sinces al ècart, martchands s' la route, èt vz a-n åroz èt co pus vite du nute.

A, cand on weyot ariver les Djåspard èt leus fames, les djins al chîje astint ddja bin contints. I djint les nouveles du payis, al ocåzion, coume tous les rôlîs, i n' invantint rin èt ç' astot zès les gazetes du l' èpoke.

In djou d' l' anêye 1765, ou mwès d' awousse, pa in tins d' oradje ki s' aprestot, on z atindot touner fwârt, nin co si lon dud la, les Djåspard ont intré amon in nomé Burnot d' Davdisse, k' astot cultivateur, èt i lî ont dmandé pou z atchter des cokês. I vlint lêchî passer la walêye pus co rintrer d' clêrté dvant la nute, i vlint s' rumete an route cand il è cmacî a plûre a sayês. Il ont dmandé pou lodjî èt on n' lèzî è nin rfuzé.

A l' brut vnot jusse d' ariver a Davdisse k' ene viye fame d' Achy vnot esse rutrouvêye s' goz lêye ou fourni d' sa since; on z èt dmandé ås cocassîs s' i n' avint rin apris su ç' nouvele la. Surtout k' Achy, k' èt su Wagny, astot justumint leu route.

n' nous artans jamwês a Achy, ça s' trouve atère Wagny èt l' Monçê, dj' ans kité nosse since vla twâs djous èt dju nn ans nin atindu cåzer.

La fame tuwêye, k' i dit l' sinci d' Davdisse, on dit k' c' est ene viye veuve k' avot des sous; on la loumot la Rosaliye, ç' astot ene bin brave fame d' après la rumeur.

Dju la counus bin, k' ile dit la cocassîre, dins l' tins, ç' astot yene du nos pratikes, ille avot ene servante ki frékantot avu in tchmineå, on djot k' la victime vikot d' régime èt k' ille astot malågie. Lu galant doul servante buvot èt on djot k' liye fujot des dépanses pa-d' zeu ses moyans.

On djot k' on n' avot pont fwârcî d' uch ni d' vite pou intrer, ku l' cî k' avot fwêt l' côp counichot bin les anchours, ku la servante après ça avot dmèré sins place; k' on z avot rcounu a sa måjon des bricoles ki provnint d' Achy, mês ciddlé, la servante djot toudi k' ç' astot sa patronne ki lî avot dné, mês on counut tous ces trucs la don ...

- Adon, k' i dit l' oume du Davdiss, çu crime la n' è nin in crime d' individus k' ont marké leu passadje, l' ôte nute, pa in doube crime a Djimbe ?

- A Djimbe ? k' ile dit la cocassîre, c' est k' i gn è yu laddlé ?

- Comint, vous nu l' savè nin ? k' i dit l' cinsî.

- O ! k' ile dit la cocassîre, dj' ans pårtu t ' tå matin d' eyu ç' k' dj' astins èt dj' ans filé bon trin a nosse t' ovradje, a passant på court dins les virêyes.

- An ç' cas la, escusèm' k ' i dit l' cinsî, mês on z èt duscovru l' crime, c' est in rôlî ki vint dnous l' dire.

*******************************************************************************

219

Tchaptrê n° 5.

LU CRIME DU DJIMBES

Nin lon du Bèlin, ou Fays, i gn avot in djonn-hère d' ene vingtinn' d' anêyes k' astot a scole a Bastogne, i djot k' i vlot esse curé èt i vnot passer ses grandes vacances sul Ârdene; çu-t-anêye la, il avot tchwâsi l' viadje du Djimbe, eyusse k' il avot doul parinté, èt tous les ans, i vnot al campagne pou s' duspièrti in pô amon les sènes.

Ca fwêt k' in bê djou å matin, a s' pourmonnant par-ci, par la, i s' è dirigé su ene pitite since piêrdue dins les virêyes d' Djimbe èt k' astot habitêye pa deus vîs djins èt in ptit gamin orphelin du chi-z-ans. Lu djonn' oume, a in certin moumint, èt atindu des cris d' afant al måjon èt les bawiadjes du tchin, mês l' uch parêchot serêye.

Il è toké mês personn n' è ruspondu; les cris ont rcumacî èt on n' weyot nolu. Adon l' étudiant èt fwêt l' tour doul måjon, pus il è wêtî pal vite, i gn avot pont d' volets mês in solide griadje. Adon, il è vû in ptit gamin avu l' tchmîje plinn' du sang, èt s' grand-pére ki tnot l' brès d' sa fame k' astot coume su n' oume, vrêmint imobile . Il è criyî après l' gamin k' èt royu peur, èt l' oume avot peu ossi a s' dujant:

- Dju n' sé nin, mês dj' ê dins l' idêye k' i s' è passé yåk du mwês ciddlé.

I wête åtou doul måjon èt i wet deus oumes ki travayint dins les tchamps. I lz è houtchî. Et cwesk' il ont vû ? Les deus vîs astint mwârts, plins d' sang èt tout avot sté volé. L' uch d' intrêye èt co la vite n' avint nin sté fwârcis pou-z intrer al måjon.

Les twâs oumes, cand il ont yu vû ça, ont fwêt l' nècessêre èt la justice èt arivé dabôrd dou côp; il ont sayî d' kestioner l' afant, on è rin su z a tirer, ku ça anfin; il è raconté k' on l' avot fwêt coutchî fwârt matin, ku la plûve tapot ås vites, k' i gn avot in fwârt vant, k' i s' avot raveyî ou bout d' in moumint. Pus il è co dit k' il avot atindu su grand-pére cåzer avu des djins. I gn avot, è-t-i dit, ene fame avu la bande ki cåzot. I cåzint doul plûve.

Lu gamin è volu wêtî kîk ç' astot, mês i n' les è nin rcounu èt i s' è radwârmu. Au matin, cand i s' è raveyî, il è vû ku l' solê astot ddja bin tchôd èt ku s' lit astot tout frèch du "roudje êwe". Il è volu raveyî sa grand-mére mwintes côps, mês ile n' avot nin rmuwé, è-t-i co dit.

Come les deus vîs nu vlint nin s' luver, lu gamin è pris peur èt i s' è metu a tchûler.

C' est donc a ç' moumint la k' l' ètudiant è toké al vite.

Cu crime la russannot fwârt ås cîs k' avint yu lieu dins l' payis duspus kékes anêyes.

Les vîs djins djint: " ku l' Bon Diu les puniche bintôt co pus vite ces brigands la" ! Mês a-n atindant, i courint toudi sins esse counus.

*************************************************************

220

Tchaptrê n° 6.

COMANTÊRES SUL CRIME.

Cand l' cinsî d' Davdisse è yu fini d' cåzer, lu Djåspard dit insi a lvant les mwins a l' êr, coume pou z a prinde a tèmwin l' Grand Mwêsse:

- I gn è nin a dire, c' est a nn awè peu d' tous ces crimes la, èt on l' put vey, i sont tourtous fwêts pal minme bande. C' est co zès ki m' ont ataké dlé Mouzêve pou m' prinde lu pô d' sous k' dj' avo al potche. I gn avot minme ene fame avu zès; c' esst ene jèyante. On dit dins nosse payis k' i s' tunat dins les côtes doul Sumwas èt dins la caverne des Nûtons a Djedine èt la poucwè, tènèz, k' on n' les sét prinde.

Jusse a ç' moumint la i gn è intré l' vî Djåke k' avot sté adjant d' police après Dinant. Il astot ddja vî èt il avot ruvnu fini ses djous a Djimbe, ku ç' astot s' viadje. Cand il è sû, a choutant cåzer les ôtes, du cwè k' il astot kestion, i dit insi:

- A ! v' cåzèz dou crime du Djimbe, pôve Djan Puskot va, pasku s' pére astot avu les vîs victimes, ç' astot d' ses parints èt minme des tout près parints, la viye fame astot sa grand-tante. Pôve lêd pére Puskot, va ! Lou k' avot toudi rmetu pou z aler rvey co in côp, dvant la fin, sa bèle-seur, il è falu k' il y lêche la hozete.

A z atindant cåzer l' vî Djåkes, les Djåspard, ossi vite, ont dit:

- A ! ç' astot les Puskot !

Mês dins les kate ki vnint d' dire çu nom la, i gn è yene ku ça lî è fwêt yåk, dju vlans cåzer doul pus viye des bwêcheles Djåspard. Il è falu l' assîre su ene tchèriye, ille è manké d' ruwer djus. Ile ravådot des paroles sins sîte èt a n' nin sawè comprinde. Sa mére (la grande cocassîre) don, coume ça, è daré sur liye, su pére lî è aclapé sa mwin s' la boutche pou la fwêre têre, il ont pwârté dins ene place a costé èt les djins k' astint la ont bin sté étounés d' vey ça. Ile n' arètot nin d' soumatchî, ile tègot (haletait) témint fwârt k' on l' atindot dud su la route.

*********************************************************

Tchaptrê n° 7.

LES DJÅSPARD ONT FILÉ VÖYE

Cand la bwêchele è sté vôye du dlé les ôtes, la Grande Cocassîre dit insi ås djins k' astint la, èt ile lèzî dit coume ça, a brayant:

- C' esst in rude côp pou liye, alèz, a nosse gamine !

- Comint ça, k' i dit l' cinsî ?

- Sondjè don, k' ile dit la cocassîre, dju va v' dire in mot ki dit tout èt ki ranferme tout. Come vous l' savèz, èt tout l' monde lu sé sul payis, nosse bwêchele è yu, l' ôte djou pa dlé l' Rivadje, l' ocåzion d' såver la viye ou djonne Puskot k' årot nn alé d' ene fåsse fwin si dju n' avins nin sté la pou l' sucouru. Et la-d' sus, l' djonn' oume sn èt pris pou liye èt i s' ont promis l' mariadje, èt compurdèz, ç' tafwêre la çal èt toute rutournêye.

Dijans ku ç' astot ene esplicåcion bin simpe; dju dirans bin naturele ku la viye cocassîre dunot ås djins.

Mês, çu ç' tins la, lu pére Djåspard èt s' valet cåzint avanmint pou z apêtchî les djins d' comprinde c' est k' la coumére rabuchot dins sa fîve, ile dijot tout l' tins:

- Pôve Djan, pôve Djan, èt mi, èt mi !

Al fin, la viye cocassîre è houtchî la fame dulé lou. Ille astot nèyiye du suweur. Il ont tchåtchiné in moumint zès deus, kèkes minutes, pus la coumère s' è tê. Après awè co maltouné in momint assanne avu sn oume, la viye cocassîre è ruvnu dins la cîjine, pus ille è dit:

- Pou k' i n' plût pus, dju vons nous rmete an route.

Il astot bin dîj eures al nute èt l' tins astot co al plûve.

A weyant ça, lu cinsî d' Davdisse lèzî è co dit:

- Dumèrèz å mwins ciddlé co in djou û deus pou lêchî al coumère lu tins du s' rawè.

- O ! merci, k' ile dit la cocassîre, vz astèz bin onêtes tourtous, mês coume dju counu ma bwêchele, dju su chûre ku l' grande êr èt router nu plat ku lî fwêre dou bin èt la rmete su pates. Ces djonnes la wéyèz, ça tume vite.

Dj' ans dit pus matin k' la cocassîre astot défiante; eh bin, an cours du route, cand il ont ralé, ile lèzî è dit k' s' i cåzint d' ces afwêres la, du n' a cåzer ku bin bas èt a terin duscovru, dins les bwès i n' cåzint ku doul plûve èt du bê tins, coume on dit.

Ane minute après k' la viye cocassiére è yu dit dj' arvons, la coumére èt rèchu doul tchambe, ille astot soutnue pa s' pére èt s' frére. Ille astot ossi blantche k' ene mwâte sins sawè cåzer; ile su tinkiyiot pou rèchu èt pu-t-ète s' arèter; les ôtes ki weyint çal ont vitmint hatchî våyîe èt cand ille è passé l' sè d' l' uch, ile s' è arètêye, èt ille è volu cåzer, mês pont d' son nu lî èt rèchu du gozî.

Cand il ont yu sté våyîes d' in moumint, la chîje èt rpris amon l' cinsî èt ille è bin dérè jusk' a mènute, èt les djins n' ont cåzé ku d' ça jusk' al fin. On z y èt vanté la viye cocassiére pou s' sagesse, la djonne pou l' gesse d' awè såvé ene oume èt on z èt plindu bin fwârt lu pôve lêd Puskot. La sinc' resse dijot insi:

- Crinme d' honnètes djins k' tous les Djåspard, ça m' fwêt yåk d' les veyiye n' aler a ces jeures-ci dins les fåx-tchmins, ça nous årint fwêt plêgî d' passer la nutiye a nosse måjon.

- Ca, c' est vrê, k' i dit l' cinsî, mês dju n' m' esplike nin bin leu départ ni la vrêe cåze du ça.

- A ! eh bin, dju m' l' esplike bin mi, k' i dit l' vî Djåkes, coume ancian adjant d' police, dj' ê yu ågî a comprinde l' afwêre.

- Comint ça, k' i dit l' cinsî ?

- Pa brâmint des fwâs èt des paroles ku dj' ê polu atinde, èt co in côp pa des fwâs k' dj' ê rmarkés avu zès.

- Alons, k' i dit l' cinsî, dis-nous ç' k' i t' èt si dwârt frapé dins leu manière du fwêre !

- Non, k' i dit l' vî Djåkes, dju tins ça pour mi èt dju n' a cåz' rê k' a ki d' drwât.

A la-d' sus, l' vî adjant èt rèchu. Lu cinsî Burnot èt s' fame ont yu bê tuzer, i n' ont rin sî comprinde ås préambules doul adjant. At dujans-l' ossi, si l' vî Burnot avot des doutes, çu n' è nin a sa fame k' i sn årot yu vanté.

******************************************

223

Tchaptrê n° 8.

RUTOUR DU DJAN PIQUOT

Dj' ans dit pus matin k' après s' awè agadjî ku l' Djan Puskot avot rdjondu èt il astot caserné a Mézières. Et coume i gn avot nin lon pou z araler a Tchiplane, i s' anoyot ferme a France.

In bê djou å matin, il è yu la nouvele du maleur ki l' frapot. Lu mayeur d' Orsimont (donc eyusse k' il astot ovroz duvant d' s' agadjî) lî è fwêt sawè la nouvele dou côp.

Ladsu, ses chefs s' ont dépêtchî al i dner in condjî du plusieurs djous pou z arindjî ses afwêres, èt dju dirans k' i nn avot sakante, d' afwêres. A, an surplus, i n' è co osé rintrer an Belgike sins pwârter l' såro, èt il è passé tel al frontîre, avu s' såro su s' dos. l' frontiéranavu l' såro su' l' dos. Mês cand il è rintré ou payis i s' è dit:

- Asteure ku l' pére nu vike pus èt ku dj' su tout seu, dju crwâs ku l' mî ku dj' ê a fwêre ç' èt d' aler dmèrer kèkes djous amon la coumère ki m' è såvé. D' êleurs, a z alant ou Bèlin, a rvinant d' France, lu dustour n' astot nin fwârt grand. La comint ku dj' f' rê, wê. Dj' irê s' la fosse des parints pus c' macî, pus dj' irê al since.

Mês cand l' sådard èt arivé dlé sa måjon a Tchiplane, il è jusse oyu l' tins d' aler sagnî s' pére, la fosse du s' pére putot, pus il è kèru ene djisse. Cand il è arivé al since doul bonne amiye, il astot dîj eures al nute èt i fjot nwâr al måjon. Il è yu bê fwêre èt bê kèru, personn' nu lî è ovru l' uch, adon i s' è dit:

- Dju sé bin k' les Djåspard ont fwêt båtî ene nouvele måjon al Grande Luwate, ça m' fwêt deus eures du route du pû mês alans-z y.

Cu måjon la, ç' astot in cabaret, ou dbout du viadje, on weyot k' ç' astot yåk du ritche, måjon, meubes èt tout. Ile siêrvot d' hôtel restårant. On z y mwindjeot, on z y choutchot èt des cîs k' i gn avot a djint brâmint du bin; coume on l' sé bin, i gn è pou tous les goûts. Pa d' zeu l' uch d' intrêye i gn a pindot ene grosse brantche du franc-pèkètî.

Note: Dins l' tins, an Ârdene, on metot la brantche du pèkètî avu ene kantité d' rondeles du fiêr-blanc, on z a metot ossi s' les vites èt ça indikot k' ç' astot in lieu public.

Après z awè trouvé la måjon des Djåspard, lu Puskot èt toké al uch èt l' deuzime des valets lî è ovru. (Ane chose, i n' fåt nin roviyî ku ç' valet la nu counichot nin l' Puskot, ku dnom anfin; i n' s' avint jamwês vus).

Lu Puskot s' è fwêt verser ene goute, pus il è dmandé a choutchî.

Ca, k' i lî è dit l' djonne Djåspard, dju n' sårins l' fwêre, nosse pitite seur èt malåde èt la tchambe des étrangers n' è nin co rarandjie.

T' a payant sa goute, lu Puskot èt ovru sa boûsse eyusse k' i gn avot co bin des sous èt i dit insi:

- Dju n' su nin malågî, dju route duspus å matin èt dj' sros ddja contint d' awè cand ça n' srot k' in hå d' payîe pou m' choutchî d' sus;ça, dju n' su nin hodé, dju su réduit. Fjè pou mî èt dju v' pa-irê bin.

Cand l' ôte èt vû les sous i dit:

- Dj' ans deus bons lits, mês la tchambe èt co plinne du bazards du toutes sortes èt dju sans nouvel' mint établis ciddlé, wèyè ! Dju va cand minme wêtî s' i gn årot nin moyan du v' contanter.

- Fjans pou in mî. A, pou cmacî dj' va wêtî d' arandjî ç' touyisse la, c' est plin d' vî råladjes.

Come i duschindint les escaliers, il è atindu toker al uch, èt l' djonn lî è paru coume bin ginné; èt il è coume hésité, pus il è rmetu la lampe ou Puskot, pus i lî è dit:

- Vous plè aler v' choutchî, c' est jusse an face doul escalier.

Ladsu, l' sådard èt gangnî la tchambe k' on lî djot å dret des escaliers.

Cu n' astot nin rin k' d' y moussî, ille astot tel' mint rempliye k' ene vatche n' y årot nin rtrouvé s' vê, minme si l' vê s' avot metu a bwâler.

Lu Puskot dwârmot dabår dressî, tel' mint k' il avot rindu du må a routant ç' djou la, pal tins k' i fjot.

**********************************************
225

Tchaptrê n° 9.

LES PRODUITS DES VOLS

Cand l' djonne Djåspard è yu kité l' Puskot, il è sté ovru l' uch ås cîs k' avint toké. Wèyèv' coume ç' astot tård al nute èt k' i fjot nwâr, il è kèru ene djisse, al fin, i n' è pus vû ku ç' måjon la k' i lî fjot clér, i n' savot nin k' il astot amon les Djåspard èt c' est pou ça k' i n' s' avot nin dné a couniche.

Les cîs k' avint toké al uch ont intré; ç' astot l' pére Djåspard èt yink du ses valets. Il ont rintré avu la hote sul dos, a djant bonswâr.

Wête coume c' est curieus dins la viye, si les deus Djåspard avint yu cåzé ene minute pus vite dins leu måjon, eh bin, tout årot sté tchindjî pou zès pa ç' k' a c' moumint la, le Djan n' savot nin k' il astot amon les Djåspard, èt cè-t-si s' årint arandjî pou k' i n' fwêge nin la dècouverte ku dj' racont' rans t' tal eure.

I gn è kèkin ciddlé ? k' i dmande lu pére a anl' vant sa hote, èt, çu c' tins la, les pouyies s' ont metu a gloussî a weyant la lumîre doul tan-tiine. Ile weyint clér, zeles.

- Ay, k' i dit l' ôte valet, in sådard k' astot réduit tel' mint k' il astot hodé.

- In sådard, ça valot bin la ponne du chîgî si tård.

- C' est vrê mês dj' ê rmarké k' il avot assez bin d' sous dins sa boûsse.

- A ta mére, èt ta seur, eyusse k' il sont zeles ?

- Dju supose k' ille ont sté oblidjî du dmèrer an rac an cours du route.

Lu vî ki lzî è rvindu les bijous, m' ont-ile dit dvant d' pårtu, avot voyî ene oume chûr, dijot-i, a sene pou fwêre martchî avu zeles, ille ont intré dins l' måjon ku v' counichè bin èt nolu l' z i èt vû moussî. Pus, les Djåspard n' ont pus rin dit.

Cu ç' tins la, l' Djan, a s' dusbiyant èt dvant du s' mete ou lit, les èt atindu cåzer, mês coume ça n' l' intéressot nin, i n' è rin compris a leu discours i s' è raveyî ou dbout d' in ptit tins, deus eures pu-t-ète, d' in pèsant soumeil; pus il è co rsokiyî in moumint, èt i lî è sanné k' il avot fred. Il è vû k' il astot må covru, èt il è wêtî åtou d' lou èt il è vû ene covête tapêye su in cofre, èt co d' ôtes nipes. Cu nute la, i fjot in bê clér du lune, i fjot ossi clér k' an plin djou. Il è hatchî pa dlé lou la covête k' astot , dins in cwân doul tchambe, sul cofe, èt, pa dzou il è vû c' est k' i gn avot. C' astot in tas cayets èt, tout d' in côp, a wêtant, i dit:

- Bin, Bin ! vla des cayets ki rsannant furieus' mint ou pal' tot du m' påv' pére, èt ça, bin c' est ene cote du ma pôve mére, èt ces culotes la , c' est les mènes des dimatches dins l' civil.

Ladsu, l' Djan apougne ene culote èt i wête. Il è manké d' tumer å raviêr a wêtant insi pal vite, al clarté doul lune, il è vû k' ç' astot la dêrine nuve culote k' il avot ach' têye al vile duvant d' fwêre la boulete du s' agadjî. Il è bin rcounu ces cayets la coume estant a lou èt a ses parints, pal' tot, cotes èt culotes, sins compter l' resse.

Come dju l' ans dit, l' vî Puskot s' avot rindu a Djimbe amon sa parinte, ??? ça srmet vite ossi. Dins kate pitites eures, dins l' état ku dj' sans, dju srans rintrés a l' since du Bèlin.

************************************************************

226

Tchaptrê n° 10.

LU DJONNE PIQUOT S' SÅVE.

Cand l' Djan è yu bin wêtî èt k' il è sté chûr d' awè rtrouvé brâmint d' ses afwêres, èt k' les cayets astint bin d' a lou èt les sènes, du ses parints cwè, i s' è dit:

- Dju n' ê nin a douter, dju su amon les cîs k' ont tuwé les nås.

A, tout d' in côp, i s' è souvnu d' in lêd côp d' ou - yîe ku l' djonne Djåspard lî avot lancî a brotchiå, a weyant les kèkes sous k' il avot dins sa boûsse, tins k' i payot sa goute, èt l' ambaras k' i lî è sanné k' il avot yu cand i lz è atindu cåzer d' bijous, i s' è dit:

-Dju va m' såver du ç' måjon la, èt c' est nin cand, c' est dou côp, c' est trop dandjereus pou mî d' i co dmèrer, c' est ene bande du côpeus d' gwâge. Et cwè fwêre pou s' såver?

I trannot s' ses djambes èt la tiêsse lî tournot. Heureus' mint pour lou, il è yu ene idêye bin simpe. Il è ovru la vite èt il è wêtî an bas. Et såtant an bas doul vite pou z ariver su le tere du courti, i gn avot bin vingt pusds. il è riské l' côp a loyant deus draps d' lit assanne, i lz è twârdus coume ene cwâde pus, cand i lz è yu bin assudjèti, i s' è lêchî glissî al valêye jusk' al tere, a fjant lu mwinnsse du brut possibe, pus i s' è såvé a passant pa ene travêye dins la hayîe; deus minutes après, il astot su la route.

Tout dwârmot dins l' viadje. il è rusté direct al pre-mîre måjon des Djåspard, il è toké al uch èt i vlot l' z i raconter ç' k' il avot vû al ôte måjon, mês il è yu ene chance pou lou, personnn èt ruspondu. (On pus s' dumander ké réaction k' les Djåspard årint yu si i l' avint sû, cwè). Come nolu n' ruspondot, i s' è dit:

- I sont co våyîes an voyadje va chûrmint !

Pus is ' sè rmetu an route pou z aler vey la police. Il è donc sté a Orsimont.

Note: coume on l' sé, du ç' - tins la, sul Ârdene, a peu près tchèke chef du viadje plot fwêre la justice èt condamner a mwârt. C' est minme pou ça k' anute les djins sont co si défiants an Ârdene.

I s' è rindu amon in nomé Wåthier, k' astot prévot d' Orsimont, èt i lî è bin espliké ç' k' i lî falot. Et z atindant ça, l' prévot s' è vitmint l' vé èt i lî è fwêt raconter l' istwâre ku dj' counichans, pus i lî è dmandé doul i espliker la måjon du mî k' i sårot. Lu prévot n' è su rcouniche nolu du ç' nom la al måjon désignêye. Adon, il è dit ou Djan:

- Tu n' è k' a t' rinde eyusse ku dj' va t' dire, dju t' counus bin, tu travayî ou molin d' Orsimont èt i gn è yink du nos adjants k' èt la, èt c' est in bon èt il è co in bon tchin avu lou.

Djans ku l' prévot n' avot nin rcounu l' Djan avu ses cayets d' sådard k' astint catchîs pal såro.

A ponne k' i rèchot d' la k' il è tumé barbe a barbe avu la coumére k' i lî avot såvé la vie. Mês, a l' weyant, il astot lon d' crwâre k' ile fujot partiye d' ene bande du voleurs èt d' assassins.

********************************************************

227

Tchaptrê n° 11.

ANTRUVUWE DU DJAN A DES FAMMES

Toute subarêye la coumère, cand ile l' è yu rvu s' prétandu, èt criyî in grand côp d' sêsichemint, ille astot tel' mint movêye k' ile n' è cåzu sû cåzer avu lou.

- A! vous vla vous, k' i dit l' Djan, dju sus contint d' v' veyyîe, dj' avo lodjî ou cabaret doul rue des Juifs; mês dj' ê arivé trop tård pou m' rinde a vosse måjon, dj' avo dit k' j' iros anute å matin, mês mu vla dins ene teribe istwâre, wê. Dju su an route pou fwêre arèter les assassins des nås.

- C' est k' vous djé la ? k' ille è dit, lie.

- Choutèz, k' i dit l' Djan, dju crwâs bin les tnu, pa ç' ku, dins l' måjon k' dj' ê choutchî, ene bèle måjon atère nous ôtes, èt eyusse k' dj' ê passé ene partiye doul nutiye, dj' ê trouvé brâmint des cayets dmes parints, èt coume ça i sont a nå, don. Mês, c' est k' z ås la ? ku l' sådard dumande al coumére k' astot toute blantche èt ki s' tunot bon ou meur pou n' nin tumer al tere.

- O ! çu n' è rin k' ile dit vit' mint, dj' ê sté toute sêsiye a v' choutant cåzer. Et les cîs ku v' croyé insi, vles counichè ? Ile dijot ça a sayant d' adviner les idêyes du Djan.

- Dju n' counus nin leu nom k' i dit lou, dju n' ê vû nolu a traviêrsant Lwate du nute, çu nute-ci anfin, èt ç' astot ene nwâre nutiye, savè; a mégnute dj' ê sté toker a vosse t' uch mês on n' mu l' è nin ovrue.

Jusse a ç' moumint la, la viye cocassîre vinot d' ouvru l' uch ossi du ptit cabaret eyusse k' ile lastint. C' astot putot ene halte pou les rôlîs d' passadje. On l' loumot: " A l' plandjîre ". Et weyant l' Djan, la mére èt dmèré toute paf, co pus vite ku l' Djan cåzot avu la coumére.

Duvant d' lêchî l' Djan cåzer l' pre-mî dvant sa mére la coumére lî è dit yåk a cåzant fwârt vite, seul' mint ene minute. Ladsu, la viye èt criyî in bon côp dusbarmint pus ille è sté d' lal Djan al i djant, d' ene drôle du vwâs toute tchandjiye:

- A vla ene drôle du nouvele ku vous nous raconté la, intré ici, vous nous diroz tout ça a djunant.

- Dju n' pus nin, k' i dit l' Djan, dju n' ê nin l' tins, dju va al police.

- Racontè nous tout ça an détêl èt intré ou cabaret !

- Non, k' i l' dit l' Djan, a yink du ces djous-ci?

- Vous n' nous kitroz nin insi, k' ile dit la coumére, a l' hatchant pal mwin.

- Non, k' ile dit co la vîe, vous dvèz awè fwin duspus å matin, vous n' ôz ddja wêre mwindjî èt vz alèz djuner avu nouzôtes.

Et ladsu, la coumére è ratchî l' Djan après l' cabaret èt, antre nous, i s' årot lêchî adire. Mês, a ç' moumint la, kékin è hatchî l' Djan bin rède èt a lî djant sètchmint:

- A bin, Djan, si dju v' hatche si rêde pal supale, c' est k' vous v' mokèz doul Djustice.

C' astot justumint l' mayeur d' Orsimont, k' avot chouté ç' ku l' prévot lî avot fwêt sawè èt ki s' trouvot la. Il avot tout vû d' sa visite èt il avot atindu ttafwwêt. Et i dmandot compte ou Djan poucwè k' i n' alot nin pus vite amon l' serdjant pou li fwêre lu rapwôrt du ç' k' il avot vû.

Cand les deus fames ont vû ariver l' mayeur, ille ont vitmint rmoussî ou cabaret sins pus sayî d' cåzer avu l' Djan. Lou s' è escuzé dlé l' mayeur a djant k' i cåzot avu des counichances èt k' i lzî avot dné des esplicåcions su ç' ku dj' savans.

Ladsu, l' mayeur è amonné l' Djan amon l' serdjant èt lou èt dit ou sôdard ku duspus deus mwès, la nûve måjon apartunot ås Djåspard.

Ou cmasmint, lu Djan nul vlot nin crwâre, èt, al fin, il è sté coume assoumé.

*************************************************

229

Tchaptrê n° 12.

ESPLICÅCIONS DÅ DJAN

Cand l' Djan è yu sté in pô rmetu du ç' k' il avot atindu l' serdjant lî dire ( il avot dmèré in bon moumint pou lou comprinde) èt k' il è yu rèyalizé la situwåcion, c' est sté pou sayî d' inocinter les cîs k' i vnot d' acuzer sins couniche leu nom, a djant k' ç' astot toudi chûr nin les Djåspard èt k' la coumére lî avot prometu l' mariadje èt pus bin des ôtès afwêres k' il è dit, a cåze du sa boune amiye. Choutèz, k' il è dit ou mayeur èt ou serdjant:

- Dju dirê ku, pa des rêsons ku v' counichèz, cand la coumére ku v' vlèz cåzer m' è såvé la viye dins la virêye, coume tout l' monde lu sét, dj' avo ene fåsse fwin èt pus, dju m' avo piêrdu dins les bwès d' France ku dju n' counicho nin. Cand dju rsrê libe, si dj' a chape, dju mariyrê la coumére, c' est la pus viye des bwêcheles. C' est des bravès djins, èt si lu hazard m' è fwêt rtrouver des cayets d' mes pôves parints a leu måjon, c' est k' i lz åront atchtés a des rôlîs sins a couniche l' ourijine, ûbin les ôtes les åront lêchî la. K' i n' suche don pus kestion d' rin avu mi èt avu vouzôtes vis-a-vis d' mi èt d' zès, dj' arva a leu måjon; k' on n' cåze pus d' rin èt tout finirè bin pa s' espliker a leuz égard. Purnans pacyince èt on z årêt bin l' ocåzion d' haper les cîs k' ont fwêt l' crime.

Lu mayeur, lou, n' astot nin du s' naturel fwârt pwârté a z arêter kékin; dujans k' ç' astot in couyon, in chitoû k' avot toudi peur, pus, i n' inmot nin les instruccions doul police. I tape in côp d' ouy sul adjant, coume pou lî dmander consiye, d' èn êr du n' sawè cwè. Cand on lî dmandot yåk, on årot toudi dit k' i n' savot jamwês s' il avot gangnî û piêrdu. I dit insi:

- K' a disse, serdjant ?

Lou è sté dlé l' mayeur pus i lî è cåzé tout bas, pus il è rèchu. Ladsul mayeur dit:

- Choutèz, Djan, lu serdjant vint du m' dire a l' minute les fwârts soupçons, dju dirans graves, k' il avot ddja d' avance sul compte des Djåspard, èt ça, ç l' suite d' in cåzadje k' il avot yu dvant hersè avu ene ancian adjant, ku v' counichot bin don, c' est l' vî Djåkes. I parêtrot kDjimbe, i s' è passé ene drôle du séance amon l' cinsî Burnot, a Davdisse, èt ku l' vî Djåkes y astot présant. Et pus, d' ene ôte costé, leu bian èt moult vite créchu. Alèz, tout ça c' est curieux. Dju vons aler y fwêre ene visite domiciliêre du justice èt s' i gn è rin al z i rprotchî, yant mieus pour zès, dju n' dumandans nin a vnu ambèter les ôtes, nous ôtes. Vous vêroz avu nous ôtes, Djan !

- A, mês non la ! dju n' osros jamwês intrer insi din l' måjon du pére du ma fiancêye, k' i dit l' Djan.

- Choutè Djan, k' i dit l' mayeur d' ene êr sètche èt m' naçant, vous m' ås fwêt l' ver du m' lit t' å matin pou m' fwêre part d' in vol èt d' in crime ki v' sont personnels, èt ç' ku vl' z ås dit èt a obligåcion d' esse vérifiyî èt contrôlé pal Justice, èt vous dvèz l' êdî pa tous vos moyans. Vous compurnèz, dins in cas coume çu t' ci, la kestion doul fiancêye nu det nin exister; dayeur, ces guinches la ont tous les tours, èt l' pus pressant du vos d' vwârs anute, si ginné ku v' plè esse, c' est d' êdî la Justice a fwêre toute la lumîre la-d' sus. Pour vous, dju sé k' ç' èt p-t-ète pènibe mês l' sang d' vosse pére criye vangeance. Et asteure, pou l' dêrin côp, dj' vous l' dis, par bèle û par lêde, vous vêroz avu nous ôtes al måjon des Djåspard.

A, a ç' moumint la, lu serdjant èt arivé avu twâs ôtes adjants d' police bin armés. Pus l' mayeur dit co insi:

- Sergant, vous z ås atindu t' tal eure c' est k' dj' ê dit ou dénonciateur. Rèchè èt routè dins l' ordre ku dj' ê dit èt rindèv' dins l' pitit boket d' sapins s' la route èt alèz a Lwate, mês duvant, i fåt vz arèter dins les sapins pou ratinde les ôtes.

A l' Djan è sté oblidjî d' chouter.I s' dijot dayeur dins lou-minme:

- Chûrmint k' la coumére n' è nin rarivêye a leu måjon, va, èt k' les parints n' åront pont dmå a su rlaver, don .

I s' dijot ossi, l' Djan:

- Comint ku dj' f' rê mi, après ça, pou l' z i espliker comint ku, sins l' volu, dju l' z ê foutu dins l' pètrin.

A l' place désignêye, dins les bwès d' sapins, i gn avot ene vwâture èt des tchfås d' cavaliers. Lu mayeur, lu Djan èt deus ôtes adjants ont moussî dins la-dite vwâture, on z èt catchî les careås avu des rideås bin spês, pus on s' è dirigé su Hodrémont èt Lwate. On sè ku l' Djan avot co rfwêt in côp la navete su Orsimont èt c' est pou ça k' il avot tant d' adjants avu lou.

I sîyint la route, mês l' serdjant èt ene adjant avint såté a tchfå èt i l' avint pris ene traverse a sîyant dins la minme direction. I galopint fwârt vite èt l' tchin les sîyot sins bawiyî. Et ç' moumint la, i plot esse chî z eures å matin.

***************************************************************************

231

Tchaptrê n° 13.

ARRESTATION DU TRWAS DJÅSPARD

Les deus cavaliers s' ont arété a l' orozre du bwès du Bèlin, du costé d' Hodrémont pou ratinde les ôtes k' ont dayeur arivé dou côp. Les cavaliers ont loyî leus tchfås a tchèk' ene pitite boûle, pus i s' ont catchî.

Come i n' weyint rin s' la route, ni dins les tayîs, il ont sî in pazê d' grivlîre.

Come i gn avot co bin twâs bons kilomètes du tchmin a fwêre pou z aler al rue des Juifs, il ont rsî in boket doul route d' Hodrémont a Bîve pus il ont rpris a gåtche dins les virêyes (al époke, duvant d' ariver a Lwate, al côpete doul Plate-Pusre), il ont vû la måjon des Djåspard. I s' s' ont raprotchî l' pus près k' il ont sû pou mî raviser la måjon, pus il ont tout l' minme vû dèbusker la vwâture ki montot la rue des Juifs.

Lu serdjant èt kité s' catchete èt l' ôte cavalier èt dmèré la a hårder les tchfåx. Pus il è vnu ou dvant du mayeur, su la route.C' est sté jusse an face du cabaret des Djåspard.

A ç' moumint la, lu pére Djåspard èt yink du ses valets astint an trin d' cåzer, astotchîs conte la tchminêye. Cand il ont vû l' adjant k' introt a leu måjon avu l' Djan, il ont sursåté in côp a criant, mês i n' ont rcounu ku l' Djan, lu serdjant astot trop bin déguisé.

Mês l' valet, lou, èt rcounu l' djonne sådard èt i croyot k' i s' avot såvé pou n' nin payî sa djisse, mês l' ôte valet èt rcounu l' Djan duspus l' ôte djou dins la virêye. Lu pére Djåspard l' è félicité d' esse co ruvnu ou payis, èt i wêtot d' esse convnabe avu lou. Mês, mågré tout, ç' visite la intrigot l' vî Djåspard.Mês s' valet dit insi:

- A ! c' est vrê, vous n' counichè nin co l' galant dma seur, nosse camarade Djan.

- Comint, k' i dit l' vî cosassier, il è lodjî a nosse måjon sins s' fwêre couniche ?

A, a djant ça, il è fwêt in såt an arière, ossi rêde ku sil avot yu in djo-nê après lou, èt i dit co:

- C' est çal valet Puskot ?

A l' ôte valet dit ossi:

- Lou, a nosse måjon, sins s' fwêre couniche !

- Alons, imbècile , têsses-tu, k' i dit l' vî, ç' k' èt fwêt èt fwêt.

Lu serdjant, lou, l' z i èt dit:

- Nu v' catibulè nin avu ça èt nu fjè pont du rprotches a nolu ni a personn' des vås, c' est l' Grand Mwêsse k' èt monné tout ça lwâ-minme pou in mî.

Les Djåspard astint toudi aspoyî conte la tchminêye èt cand l' serdjant è yu fini d' cåzer, on z èt atindu in côp d' chouflet, la vwâture du mayeur estot jusse conte lu cabaret èt on nn èt vû rèchu l' mayeur èt les adjants.

- I s' ont ddja vindus zès-minme, i sont côpabes, k' i dit l' serdjant ou mayeur. A, a djant ça, il è zoublé sul vî cocassî èt il è ståré. Ane ôte adjant èt fwêt l' minme ou valet. Il ont sté fiç' lés èt garotés su wêre du tins èt définitiv' mint.

Tout d' in côp, on z èt atindu, al côpete des escaliers, coume ene vwâs d' fame èt, d' l' atinde, le Djan nn è sté tout rtourné. Cu vwâx la dijot:

- C' est k' i gn è don ? On s' bat ciddlé ?

C' astot la pus djonne des bwêcheles èt on l' è arêum;têye coume les ôtes.

****************************************************

232

Tchaptrê n° 14.

LES DEUX FAMMES SU SEWAT.

La Justice, duvant du nn aler èt rtourné la måjon d' fond an combe, si bin ku l' mayeur èt dit k' i l' avint trouvé la ostant d' lokes ku dins ene boutike du Juif.

Dins l' bric-a-brac ku l' Djan èt oyu l' ocåzion du rvey, il è rcounu brâmint des afwêres du leu måjon, du cand il astot co a Tchiplane èt ku s' pére, coume dju l' ans dit, avot rmonné a Djimbe. On nn èt co rcounu d' Achy.

Pus on z èt kestionné l' vî cocassî pou z awè des esplicåcions. il è toudi dit ku tout ç' bazard la apartunot a deus Flamands k' i l' avint déposé la a djant k' i l' alint vnu les rkê d' in djou al ôte. Lu valet èt dit la minme chose.

Pou la kestion doul djonne coumére, ille è dit k' ile nu counichot rin a tout ça, k' ille avot toudi dmèré amon ene tante a Suny èt k' ile y astot bin vue èt bin considèrêye.

A ratindant mî, on lz è fouré al prijon du chateå d' Orsimont tous les twâs.

Note: On sè bin k' a ç' moumint la ç' astot co in Wåthier k' astot coume régisseur ou chateå d' Orsimont, èt k' on djot k' i n' astot nin tanre pou les cîs ki tumint dins ses pates.

Pus ossi vite, on z èt lancî des mandats d' arèt conte les deus fames mês on n' les z èt rtrouvêyes ni la, ni ôte pårt.

C' est l' Djan ki lz avot alertêyes , sins volu, a cåzant avu zeles duvant la perkisition k' il avot sté oblidjî d' y esse présant. On z èt dmandé cwè ou caf' tî èt eyusse k' ille alint co bin pa des côps, mês il è dit k' i n' savot rin.

V' la comint k' ile s' y avint pris, wê, pou polu sêwer sins esse recounues.

Ille avint rèchu du cabaret pa ene uch padroz å lieu d' rèchu pa d' vant, èt la tiêsse bin catchîe. Ile s' avint ratortiyî in grand mhoutchwâ åtou doul tiêsse coume les fames an Ârdene nn avint èt si bin k' on n' l' es z i weyot cåzu nin

la figure, toudi nin assez pou polu les rcouniche. Après ça, après z awè bin inspecté tå-tou d' zeles, yene èt nn alé a drète èt l' ôte a gåtche. D' vant du s' séparer, la mére èt co dné ene some a sa bwêchele.

Mês, çu ç' tins la, la police rufouyiot t' ta fwêt dins l' cabaret des Djåspard.Il ont trouvé des cayets volés, des cayets d' églîje, des pistolets, des coutês, tout èt co bin ôte tchose astot ratortiyî dins des furlokes plinnes du sang.

On z èt co piotchî dins l' fond doul cave èt on l' z y èt rtrouvé des skèletes d' oumes èt d' fames ki n' astint nin fwârt fond atèrés.

Mês la Justice èt dit ku ç' astot bin pus vî ku les agiss' mints des Djåspard. Ci-dlé, cåzint-i a tort û a rêson ?

*************************************************************

233

Tchaptrê n° 15.

EXECUTIONS CAPITALES.

Lu vî Djåspard èt passé l' premî al torture; on lî è dmandé ké nouveles su les fêts les pus nouvês èt les mî établis su les crimes fwêts les twâs û kate anêyes passêyes (Djimbe, Achy, Mouzêve, les vols de Tôtiane, etc...etc...).

A la fin, a fwâce d' esse seré, il è dit k' il astot côpabe, mês il è tapé tout sul dos du s' fame, a djant k' ç' astot liye la cåze du tout ça èt k' ile kèrot tous les moyans, les bons èt les mwês, pou nn awè brâmint pou l' z alower a pô près tout l' tins a des bètises du rin . Il è co dit k' ç' astot liye k' avot fwêt l' nécessêre pou organiser les crimes ku dj' ans dit èt co des ôtes.

Ainsi, a Djimbe, il ont inspecté tout coume i fåt, pus, cand il ont intré, les vîs s' ont raveyî èt c' est sté leu mwârt pa ç' ku, ont-i dit les Djåspard, dju n' vlint nin les tuwer. Il è dit k' les deus fames s' avint metu al cwète doul plûve èt k' ç' èt cand i l' astint ddja an trin d' voler k' les vîs s' ont réveyî. Mês mågré tout, il è co dit k' leu bwêchele nu s' moustrot nin fwârt partisante ni pou in côp, ni pou l' ôte, du chouter sa mére èt fwêre ostant d' crimes. Il è dit k' on plot dire doul pus djonne des bwêcheles k' ile n' avot jamwês voyadjî avu zès èt k' ille astot complèt' mint innocante du tout ça, ku les vîs nu lî avint jamwês pont dné d' ranseignemants su ç' k' i rapwârtint.

Lu valet Djåspard, lou, a s' tour, èt dit coume lu pére mês il è co dit, an surplus, k' ç' astot zès k' avint tuwé l' curé d' Tchiplane, eyusse k' il astot vicêre, èt ku c' est a s' batant avu l' cî d' Mouzêve ku s' pére avot yu ene si fwâte dègelêye, ku ç' astot a cåze du ça k' il avot dmèré mwintes djous ou lit a letchî ses plêes a Mouzêve.

Les djins avint co dit par après k' ç' astot co zès k' avint tuwé in ôte curé dins l' payis du costé d' Djèdine. On djot yink ossi al Pitite-Bourseigne èt co ene ôte cinsî doul Fåmanne, mês tout ça c' est des fwêts ki n' ont jamwês sté prouvés.

Les deus Djåspard ont don dmèré al gayole du chateå d' Orsimont a ratindant mî. On djot, dins la rumeur publike, ku probablemint on les pandrot co bin a Tchårlumont, dlé Givet.

Mês dvant ça, pus ç' k' i l' astint condamnés a mwârt, on lz è martyrisés coume u fåt, on l' z i èt aratchî les ongues, on l' z i èt seré la pê avu des ètricwâges, duspus la prijon jusk' å gibet. On l' z i èt cassé, a côps dmasse èt tous vikants, les brès èt les deus djambes, pus on lz è lêchî su ene ruwe, i lî ont dmèré ene eure pus il ont moru. Tout l' monde, al époke, astot oblidjî d' aler les vey "pou l' egzampe", dijot-on.

Après l' instruction du procès on z èt rcounu k' la pus djonne des bwêcheles des Djåspard astot innocante du tout èt k' ç' astot ene malhèreuse èt k' ile nu savot rin du ç' ku les ôtes fujint û plint fwêre, èt k' on n' lî avot jamwês rin raconté.

Cand on z èt amonné les deus Djåspard pou les rouer, leu ptite seur s' è amonnêye s' leu passadje, ile s' è metu a gneu pus ille è vû k' on l' z i côpot l' pougne drèt a tous les deux; pus ile lèzî èt moustré l' ciel coume pou l' z y fwêre comprinde ku l' Grand-Mwêsse astot bon èt k' i plot co l' z y pardonner leus crimes.

************************************************************************

234

Tchaptrê n° 16.

LU DJAN PIQUOT R' WET SA BONNE AMIE.

Tout l' tins k' èt dèré l' procès, lu pôve Djan Puskot n' è vû d' toutes les couleurs. I mådichot les cîs k' avint tuwé ses parints èt dins l' fond i s' dijot:

-C' est tout l' minme mi ki lz è duscovrus, ces brigands la, coume si dj' avo yu sté l' instrumant désigné pou les puni, d' après la Justice du Grand-Mwêsse.

A, tout d' in côp, i rsondjeot al avnir du s' boune-amiye kil avot sêwé in djou d' ene mwârt chûre èt certinne; èt i plot s' dumander eyusse k' ille astot pus-ç-k' on n' savot la rtrouver nene pårt. Et d' après ç' k' il avot polu oyu pus d' in côp ou tribunal, pô juges å cours du procès, i s' dijot k' ile astot pus malhèreuse ku côpabe pus ç' k' on djot, dins la Justice, k' ile n' astot jamwês d' accord avu s' mére pou coumete des crimes.

I s' dijot ossi, l' Djan, k' ile n' astot k' ene bwêchele d' assassins èt, a fwâce du toudi sondjî a ça, lu pôve Djkean èt cru, pus d' in côp, k' i l' a d' vêrot fou. Et pus, d' in ôte costé, lu terme du s' condjî k' on lî avot dné pou vnu arandjî ses afwêres après l' crime, alot esse fini èt k' i lî fårot bintôt, dins wit pitits djous, rudjonde su règimant a Mézières.

Djans co in côp, a sondjeant co a ça, k' il avot sté in rude imbècile du s' agadjî, co pus vite pou ene puissance ètrangére. Mês su ces antrefêts la, lu messadjî d' Mirwåt avot apwârté des letes a Grêde a passant pou z aler a Orsimont. (Note: pour les "messagers poståx", vwâr a la fin du récit)

Lu Djan nn èt don yu yene du lete, on lî avot réservêye ou bureå d' Grêde, pou cand on l' wêrot d' passadje avår la. On lî è fwêt sawè k' ç' astot ene coumére du nin lon d' Grêde kil avot déposêye la. Lu Djan èt volu sawè ké coumére k' ç' astot k' il avot apwârtêye mês on n' lè nin ruspondu. Come i l' insistot, on lî è dit k' on n' la counichot nin dins l' payis, k' ille avot apwârtêye ci dlé pus k' ile s' avot vitmint såvé. Cand l' Djan ki savot bin lire l' è yu lu, i n' è pus sû dès cwè. La lete avot sté scrite pa sa bonne amiye (dj' ans dit pus matin k' ile savot bin lire èt scrire ossi, don la boune amiye du Djan . On sé bin k' ç' astot ene chose rare ku d' vey k' ene fame dins les payisans, dins la campagne, polu lire èt scrire a ç' t' époke la. C' astot sa mére k' avot apris amon sn onke

curé èt liye, l' avot apris a sa bwêchele.

Donc, la dite boune-amiye du Djan dijot dins sa lete k' ile sayiot du rèparer, k' on l' avot fwârcî èt, k' après tout, ile n' astot nin responsabe, èt ku tout compte fwêt, ile nu plot nin prévwâr les consèkances du ses actions. (Ci-dlé , a pårtant du ç' principe la, dju dirans ku dins l' rêsonnemant i gn avot, coume on dit, a bwâre èt a mwindjî, a prinde èt a lêchî, èt co brâmint pus a lêchî k' a prinde, afin passons).

Su sa lete, ile fujot co mantion d' ses rmords du consciance, èt k' i la tcherdjint. Ile dijot ku sn amour avu l' pôve Djan astot insansé anute avu s' galant. Pus ile dijot k' ile vlot mete fin a ses djous, pou sa trankilité, djot-ile ! Mês ku d' vant-ça, ile vlot co vey in côp l' Djan èt co cåzer in pô avu lou si, naturel' mint, lu Djan vlot co bin cåzer avu lie. Ile lî djot co su sa lete, k' i vuche bin lî pardonner a liye èt a ses parints, èt, par la, djot-ile , ile croyot bin ku l' Grand Mwêsse lî têrot compte du srupanti.

A l' fin d' sa lete, ile dijot ou Djan du s' trouver duroz l' èglîje du Sansanruth (dj' ans dit pus matin ku duspus k' ile s' avot såvé avu sa mére, k' ile rodayot dins les viadjes du payis d' Bouyon, c' est la rêson pou lakele ile dnot randez-vous ou Djan a ç' place la), donc du vnu lu landmwin avu sa djonne seur k' astot tcherdjîe d' l' amonner la.

Ladsu, l' Djan èt rlî la lete mwintes côps d' file pou sayî d' l' a comprinde, èt l' keur lî tokot ferme dins l' vinte; i gn avot d' cwè. D' in costé, i gn avot ene vwâs dins lou-minme k' i lî djot, k' i l' poussot putot , d' chouter les cancans d' sa boune amiye, èt d' l' ôte costé, sa rêson lî djot:

- Choute, Djan, c' est ces crapules - la k' ont tuwé les tènes èt co bin des ôtes, èt ladsu tu d' vros sawè çu k' t' èt a fwêre.

Cand il è yu tout tuzèré, tout fini d' plêder dins lou-minme, i s' è rindu ås rêsons doul guinche k' astot bin pus maline ku lou, èt il è sté ou randez-vous droz l' églîje. Il astot a ponne arivé k' il è vû ariver ene fame k' il è tout rtourné. Ille avot la dèginne du sa bonne amiye, mês çu n' astot nin lie; ç' astot la pus djonne des bwêcheles Djåspard, ç' astot la seur doul cîe k' i s' såvot toudi sins sawè eyusse k' ile pourot passer trankil' mint tous les djous ki passint. Ile n' astot nin chûre du tout, cwè ! A, pa-d' zeu tout, ile vlot cåzer an toute charté.

A vosse mére ? k' i dit l' Djan, ille è chûrmint avu vosse seur ?

- Nonnè, k ' ile dit la djonne, vinè avu mi èt dju v' monn' rê al place k' ille è bin catchîe, èt dj' pourans cåzer trankil' mint.

Lu Djan hèsitot toudi a sondjeant a la mére k' i plot esse la.

- Non Djan, dju va v' dire: cand i s' ont såvé, ile s' ont rtrouvé dins les t' champs, pus la mére èt dit coume ça:

- I fåt nous sèparer, ma file, èt ça, vous l' comprê-roz, dju n' duvans nin dmèrer assanne; si on nous weyot, dj' irans chûr al gayole; èt a dmèrant yene a drète èt l' ôte a gåtche, sins nous rvey, ça srè brâmint pus malåjî pou nous z awè èt nous mete la pate sul colé. Et ille è rmetu in pô des sous al bwêchele, nin brâmint, ile lî è dné ene marche a suivre, èt l' moyan d' corespone avu liye a rmetant les corespondances dins ene crabote d' in vî tyiu dins l' bwès pa dlé Bouyon. La mére vlot rmonter toute l' Ârdene pou rmonter dins l' payis des grands bwès pa dlé la province du Lidje pour mî awè l' ocåzion du s' catchî, mês, duspus ç' tins la, ç' astot la premîre lete ku dj' ans vû d' liye, ç' astot donc co in signe k' ile su tnot du costé d' Bouyon. Duvant, ile n' avot jamwês dné in signe du vie.

Su ç' tins la, ku l' Djan èt la coumére routint, i cåzint èt i l' aprotchint du viadje du Sansanruth. I n' ont nin pris la route ki monnot al èglîje, i nn ont pris ene ôte k' atchèvot a cu-d' satche. Cu-t-l' ale monnot a ene nouvele rue eyusse ku les djins èt les ètrangers n' a djant nin trop d' bin.

Arivés la, la coumére s' arète pus ille è wêtî t' åtou d' zès pou bin vey a esse chûre k' on n' weyot nolu avå la pou l' z observer, pus ille è dit ou Djan, al y moustrant ene måjon d' lêde aparance, èt k' l' uch astot a mitan å lådje. Pus ille è fwêt signe ou Djan d' avancî al i djant d' la sîre. Pus ile dit co:

- C' est ci dlé, tèné, dju sans arivés.

***************************************

236

Tchaptrê n° 17.

SUITE DOUL VISITE.

Mês, a ç' moumint la, la coumére èt vû ku l' Djan hèsitot a moussî a l' måjon avu liye, èt co pus vite co pou s' introduire dins ene barake ki n' lî rvinot nin èt k' i weyot bin èkivoke. Dins lou-minme i sruprèsantot la viye cocassiére ki sayièrot chûrmint du s' vindjî, èt i s' dumandot si tout ça nu ruprèsantot nin in truc pou l' dusclitchî, èt co pus vite k' i n' savot nin ç' k' i l' alot trouver droz les meurs, d' après l' randez-vous.

La djonne su nn èt aperçu èt ile lî è dit:

- Choutèz, Djan, vous n' ôz nin ddja dandjî d' awè peu èt d' crinde in côp d' trête du nosse part, èt dju su ddja bin trisse du vey èt d' awè counu tout ça. Dju n' ê jamwês trimpé dins les manigances des parints, savèz, èt ..., comint k' vous vlè k' dj' åros des mwêges idêyes conte du vous, Djan ? Dju dêros vlatî ma viye pou z efacer tout ça èt rèparer l' må k' on vz èt ocåzionné. C' est pasku dj' su croyante, Djan, k' dj' ê fwêt ça pou ma seur, èt v' fwêre esse consantant d' fwêre lu nécessêre doul dèmarche ku dj' ê fwêt bin hazardeus' mint pou vz amon' ner ciddlé. Si vz ås peu, don Djan, dju v' dumand' rê deus choses: pre-mîrmint, ku vz aralège dou côp a vos afwêres, deuzîm' mint, vous n' diroz rin k' on nous ås vû ni dire a nolu eyusse k' i s' trouve la måjon dma seur.

-Choutèz,k' i dit l' Djan, duvant tout ça, dj' ê ene kestion a v' poser èt dj' a vû la rusponse èt i gn è k' vous ki sårot y rusponde.

- Posè vosse kestion, Djan, dit-ile !

- A bin vwâla ! k' i dit l' Djan , dju vû sawè twâs choses: - cand, comint èt eyusse k' u vz ås trouvé vosse seur cand ile s' è såvé du cabaret ?

A z atindant ça, la djon - ne èt lancî in drôle du côp d' ouy ou Djan mês ile n' è nin ruspondu. On n' årot su dire se l' côp d' ouy ruprèsantot lu må û l' bin al weyant.

- A bin cwè ? k' i dit l' Djan.

La -d' sus, ile s' è metu a tchûler lu pus fwârt k' ile savot, toudi a n' dujant rin. Lu Djan èt volu insister adon, ile lî è dit:

- Djan, vous f' roz ç' ku v' våroz mês dju nu l' dirê jamwês. Et ç' t' eure, c' est tout, alè-rz a.

Il è yu bê fwêre, ile n' è rin volu dire. A z atindant ça, l' Djan è sté in pô rachûré, èt pus, an cas d' dandjî, il avot in bon coutê d' potche su lou, il astot ovru, ç' astot in coutê d' brac' nî . Et al fin, il è moussî al måjon èt la, il è vû sa boune amiye, èt cand i sondjeot a ça, çal y fjot co yåk, mågrè tout. Et la guinche lî è sannî bin aviyîe èt bin tapêye. Il astot intré dins in misérabe fourni èt il è trouvé sa boune amiye habiyîe avu des cayets coume des lokes.

Liye, a weyant s' galant, ile s' è metu a soumatchî èt a s' catchî la figure dins les mwins. Anfin, dujans k' ille è su fwêre toutes les grimaces èt toutes les sindjeries k' i falot pou z adwârmu l' Djan. I sont dmèré å mwins deus eures yink an face doul ôte. C' est k' il ont dit, cè k' il ont fwêt su ç' tins la, personne n' è vnu jamwês l' dire.

Mês, asteure, on put poser ene kestion. Poucwè ku l' Djan èt vnu ou randez-vous èt pou kè rêson ? I n' cåzint wêre mês a cwè i sondjeot, lou, l' Djan, tins k' i tuzint zès deus ?

I gn è ku l' diable kil è jamwês su. Mês toujours z è-t-i ku l' landmwin l' Djan s' è metu an chasse pou trouver ene amateur pou vinde su ptit bian, èt twâs djous pus tård, il è d' zarté å lieu d' aler rjonde Mézières, pus il è n' alé avu la donzele pou l' Grand' Duché, èt la-dlé, i s' ont mariés dzou des noms suposés.

Mês, asteure, la pus djonne des couméres dumèrot toute seule å monde, èt coume in maleur n' arive jamwês tout seu, lu pus djonne du ses fréres vnot dmoru du croup. Avu in nom coume lu sène, in nom mådit, ille è nn alé a Bouyon. Ile l' è fwêt an sorte d' aler consulter sn onke curé. Mês dvant d' y aler, ille è co volu fwêre ene tournêye ou gros tiyu, l' ôte seur lî avot comint k' i falot s' y prinje. Ile n' è nin yu fwârt malågî a rtrouver l' åbe an kestion, i dèpassot tous les ôtes åbes doul tiêsse, on l' weyot dayeur d' å lon, du bin lon. Il astot counu du partout.

Mês la pre-mre lete, k' ille avot dné ou Djan provnot ddja du tiyu; ç' astot ene preuve ku les deus guinches corespondint assanne duspus ddja longtins. Dj' ans raconté c' est k' i nn avot advanu du ç' lete la.

*************************************************************

238

Tchaptrê n° 18.

LA VIE COCASSIRE KERE IN R' FUGE CHUR.

Cand la viye cocassiére è yu counichance ku la Justice astot å courant d' ses manigances, èt coume ille astot fwârt vicieuse, ile s' è dit dou côp:

- Si m' n' oume èt m' valet ont sté pris èt s' il ont cåzé, dju les considère coume piêrdus.

Pus ile su djot ossi ku si l' Djan l' z avot citêyes pa leu nom, liye èt sa bwêchele, k' ile n' avint k' ene chose a fwêre: sêwer å pus vite èt bin lon, sins esse recounues. Pus, tout compte fwêt, ile nu s' è pus occupé ku d' sa chûrté èt doul ciye d' sa bwêchele.

Au matin du ç' djou la, dj' ans dit comint k' ile s' avint dèguisé pou s' såver èt comint k' ile s' avint séparé, la coumére lî è dit:

- Dju va nn aler après l' payis gåmês. La, on n' m' y counu nin èt dj' i srê bin trankile. Mês, an réalité, ille è dmèré dins l' payis d' Bouyon èt la règion d' Floranvile.

Come travêl pou viker, ille alot dins les sinces fwêre c' est k' ile plot alèz, pus k' ile n' avot jamwês apris a travayî. Pou in moumint, ille è dmèré bin catchiye dins ene pitite since dins les grands bwès.

La viye cocassiére, liye, s' è dirigé après l' payis frèd èt piêrdu d' l' Ârdene, a rmontant l' Luxambourg, coume après l' payis d' Lidje. Et ç' astot des payis bin piêrdus, savè. Ille avot assez bin des sous sur liye, k' ille avot volés d' drète èt d' gåtche dins ses tournêyes, pus ille avot fwêt counichance d' ene usurier d' passadje sul Ârdene èt k' i s' dijot d' Lidje. Lou, rvinot souvint sul Ârdene èt, dins ses tournêyes, i brocantot tout ç' k' i savot.

A coume ça, il avot fwêt counichance des Djåspard èt, pou tout bijou

volé ku la cocassiére lî présantot, i fjot martchî avu zès èt i lz y dnot in rçu an règue èt bin an règue.

I les z i avot ddja ach' té mwintes k' astint co "an soufrance" su s' comptwâr èt c' est ç' tchia k' il avot dèpêtchî d' ranseigner la Justice a stipulant bin, k' al achat, i n' a counuchot nin la provnance, ku la fame Djåspard du Lwate, anfin. Et dayeur, ladsu il è raconté toute ene spoule al Justice.

In djou, tin, k' la viye cocassiére su såvot, ille avot rascontré l' usurier dins in fåx-tchmin. I routot bin pèsant droz les rotches èt i tègot fwârt a z avançant. Kèkes djous après, ille è vû ene ôte rôlîre, a pô près al minme place, a pô près doul minme ådje ku la sène. Lu vî usurier, cand il avot vû la cocassiére, èt glignî l' ouy pou s' dumander si ç' astot bin liye, lou n' è fwêt cranse du rin pou la rcouniche, ni co liye avu lou. Mês liye s' è dit:

- Pus ç' ku dj' su rcounue, dju va m' såver vit' mint.

A la-d' sus, cand ile l' è yu vû l' ôte fame, ille è cåzé avu. Et liye lî è dit k' ille astot d' Grand-Duché, dins les anvirons d' Martelange, k' ile vlot cesser l' coumerce, k' ile avot sa måjon, ku sn oume astot mwârt èt k' ile vlot z araler dins s' payis, û ç' k' ile vlot dmèrer. Ile l' ont cåzé in bon moumint assanne, èt, ta routant, la rôlîre racontot les crimes doul cocassiére èt du sn oume èt du s' valet k' avint sté pindus, pus ile cåzot du deus fames k' astint avu les brigands èt k' ile s' avint såvé èt k' on n' savot les rtrouver.

Mês la grande cocassiére, ta choutant bin, nu plot bin må d' rin dire ni du s' vinde . Ille astot trop maline èt trop vicieuse pou ça. Mês ç' t' istwâre lal i èt dné ene idêye pou piêde in côp pou tout les traces doul police.

Ile l' è don ach' té toutes les miscot' ries al rôlîre, pus ille è co vindu s' mantê d' voyadje, mês ça fwêt ku l' katrozme djou après ça, la rôlîre èt moussî dins in cabaret dlé la frontiére grand-ducale pou z i casser ene crousse. Et justumint, ç' djou la, la police du lieu vnot d' awé l' signl' mint doul viye cocassiére.

A weyant la rôlîre, il è détêlêye pus i gn è in adjant ki croyot bin l' awè rpèrêye, l' è accostêye pus il è fwêt cåzer. Après vèrificåcions, il è vû ku ç' n' astot nin la cîe k' i kèrot. I s' è rmetu ossi vite an chasse, mês d' après les dires doul rôlîre i s' avot ddja passé kate djous våyîes.

Su ç' tins la, dvant l' dandjî, la cocassiére èt marchî å pus vite pou s' sêwer å lon pa ene ôte direction. Ile savot bin ku si jamwês la rôlîre su fjot

prinde avu s' mantê, k' ile kåz rot èt c' est jusse c' est k' èt arivé. Cand la viye cocassiére èt rvu ça, ile s' è dit:

- Alans su ene ôte seigneuriye !

A ladsu ille è duschindu pus bas, du costé k' aralot du costé du Tchestê (Neufchëteå). Cand ile s' è cru chûre d' esse garêye, ille è dmandé si sul payis, on n' l' ambåch' rot nin dins ene since. On l' n' y èt ranseigné iène. Come ile cåzot bin, les djins l' ont accepté dou côp, on l' è bin rçu, ille apwârtot des nouveles, èt ç' astot rare co pus vite dins les sinces piêrdues eyusse k' on n' weyot nin souvint des voyageurs. On lî è cåzé du crime doul cocassiére èt des sènes, ille è dit avu les djins, èt dire ku ç' astot bin malhèreus d' vey ça, èt ile dumandot a ç' k' on les puniche coume u fåt.

A l' chîje, ile sè moustré fwârt guêye, mês ille è dit, ou dbout d' in moumint, k' ille astot bin hodêye a cåze k' ille avot fwêt brâmint ç' djou la avu la hote sul dos, èt co pus vite k' ç' astot des mwês tchmins.

Note: On s' souvint k' il l' avot rach' té toute la cam' lote èt la hote doul rôlîre èt k' ç' astot pou ça k' anute, ille avot co intré avu la hote sul dos al since.

Pus ille è co dit ås cinsîs ku s' ile trouvot ene boune ocåzion du s' lower dins ene since, k' ille abandon' rot l' colportadje èt k' ille astot ene bwêchele d' in cinsî èt k' ile s' atindot plus ou mwins a l' culture. Ile l' è sté dèfinitiv' mint agadjiye lu landmwin, pus la sinc' resse èt fwêt l' nécessêre pou lî fwêre likider sa cam' lote a in bon prix.

Il è souvint sté kestion dvant liye doul istwâre doul cocassiére, mês ile n' è chouflé mot k' årot pus la vinde. Cand on lî dmandot s' ile n' avot yu counichance dins ses tournêyes, ille è toudi dit:

- O ! coume tout l' monde, alè. C' est k' vous vlé ku mi pus k' ene ôte dj' a såros dire.

Pus ille è tchandjî dnom; asteure ile su loumot Rosaliye Pierot. Cand on lî dmandot des ranseign mints su sa famiye, ile djot k' ille astot file unike èt k' ille astot doul frontiére Francèse. Et avu l' instruction ku sn onke curé lî avot dné, dju dirans k' ile n' astot nin a ponn' d' a rèchu.

Pus ille è sû su fwêre bin avnu èt bin vey du ses mwêsses èt, in djou, zès ont sté bin rvåyîes cand ile lèzî è anoncî k' ille alot s' marier èt nn aler pus lon sul Ârdene avu in cultivateur du viadje a costé, on l' loumot l' Grand Noré, du s' nom Grégwâre. Les cinsîs ont fwêt ç' k' il ont sû pou la ratchî a leu since èt dmèrer avu zès mês ile n' è rin volu atinde èt ile s' è n' alé.

***********************************

240

Tchaptrê n° 19.

LU MARIADGE.

Du ç' moumint la ku dj' cåzans, la cocassiére plot awè cwè, karante û karante-deus ans pt' ète, mês, a la vey, on nn lî årot nin dné pus trante. D' après ç' ku les vîs ont toudi raconté, ç' astot ene bèle grande fame, bin avnante èt bin cåzante. ile su fjot bin considérer du monde.

Ile l' è don sté la fame du Noré. O ! in mariadje sins istwâre da, ile s' è dné coume coumére a marier cand ille è cmacî a courtiser l' Noré, mês ile n' è jamwês fwêt mantion k' ille astot veuve.

Ay, mês dvant du s' marier, ille avot posé ses conditions a s' fiancé èt ç' astot a prinde û a lêchî, lî è t-' l' dit. I d' vot vinde su ptit bian èt aler s' établi bin lon dins l' Ârdene. Et a ç' moumint la, on z èt annoncé dins l' viadje k' i gn avot ene pitite since a vinde eyusse k' ile vlot aler dmèrer. C' astot dins l' payis d' grands' bwès du hesses, coume i gn avot a certinn' places sul Ârdene du ç' tins la. Ile l' è sté vey la since avu sn oume, pus il ont ach' têye. Et la, ile comptot esse bin trankile in côp pou tout.

C' est kèkes semwin' nes après ça k' in djou, ille è nn alé toute nute toute seule fwêre toutes les z eures du nute k' i lî è falu, aler èt ruvnu pou z i pwârter ene lete k' ile vlot dner al pû viye d' ses bwêcheles, èt k' c' est l' ôte k' il è yu, dju vlans cåzer ciddlé doul fameuse lete ku la djonne èt rtrouvêye dins la crabote du tiyu, èt k' ille avot rapwârtêye a sa seur. Mês i gn avot co ene ôte papî dins l' crabote, ç' astot pour liye rjonde la mére s' i falot, ile lî dnot lu tchmin a fwêre, ile plot dner sa rtrête, ille astot a sa måjon anute.

Cand ille è rarivêye å matin, su n' oume lî è dmandé eyusse k' ille avot _té@urier. sté toute nute, ile lî è ruspondu: a perlinadje. Su n' oume n' è nin insisté.

Kèkes djous après, twâs s' mines pu-t-êum;te après ça, la pus djonne des bwêcheles s' è présantêye a l' since a s' dujant la nièce du yene des cousines doul cocassiére mês, pou z i aler, ille avot pris toutes les précåtions k' i falot.

Come nouveles, ile apurnot al sinc' resse la mwârt du s' pére èt du s' frére sul èchafåd, pus l' dèpart du sa seur pou ene ôte règion, ille è co dit k' ile

s' avot mariêye avu l' Djan Puskot, ku l' Djan avot d' zarté pus k' i s' avint såvé dins l' Grand' Duché pou polu s' marier, pus ille è co dit al sinc' resse ku, vû l' cas, ile sayièrot d' intrer ou couvant.

A z atindant ça, la viye cocassiére s' è dit dins lie-minme k' on lî tirot ene bèle supine fû du pusd èt ille è fwârt animé sa bwêchele a fwêre insi.

Mês, dvant du nn aler, ille è dmandé al djonne coumére d' aler al vile rutirer les bijous k' astint a gadje amon l' vî usurier. Mês, ossi vite, la coumére èt rfusé a djant k' ç' astot trop riské. Et ça, ça èt fwêt un frèd atère les deus fames cand ile s' ont séparé.

La djonne avot donc dit a sn onke curé d' la fwêre intrer ou couvant, èt ille è sté acceptêye a Bouyon, du d' la-l-lé, on l' avot voyî a France coume seur du Charité. Anfin ille astot bin casêye, lie.

*************************************************************************************

241

Tchaptrê n° 20.

DU R' TRET DES BIJOUX E D' SES SUITES.

Dju d' vans dire ene chose ciddlé, c' est k' lu rtrêt des bijous agadjîs amon l' usurier astot duvnu ene idêye fixe amon la cocassiére èt pus, an surplus, cand ille avot ene idêye al tiêsse, ille astot co mactêye. Ile n' è cåzé a sn oume k' avot in bê-frére maçon ki travayot å lon, mês i l' inmot co bin d' bwâre in côp tanawète.

A l' rèchue doul hiviêr, les cinsîs lî ont dmandé s' i n' vlot nin aler fwêre ene comission pour zès al vile. On lî è espliké cwè k' i falot k' i fwêche èt aler dègager les bijous amon l' usurier. La viye cocassiére lî è conté ene flåwe pou li fwêre crwâre èt ille avot dit l' minme a sn oume, èt tous les deus l' ont crue.

Mês, ciddlé, i gn avot ene chose k' ile nu counichot nin, c' est ku, cand les deus Djåspard ont sté pris, i nn ont fwêt mantion al Justice, èt l' vî usurier, lou, cand il è atindu cåzer d' ça èt k' il è sté bin chûr k' i s' agichot des Djåspard, il è vitmint sté fwêre ene dèclaråcion al Justice ossi. Et djans co a passant k' la servante du yink des volés k' astot raclose coume côpabe avu s' galant n' è cåzé ossi. Et eureus' mint pour liye si les Djåspard n' avint cåzé a ç' moumint la, twâs djous après ça i lz årint sté jugés coume côpabes èt pourtant bin innocants don, èt il ont sté libèrés.

Pus, les cîs d' la Justice ont dit k' i dêrint cant florins (al èpoke, cant florins

ç' astot brâmint, ç' astot minme ene some consékante) pou l' cî ki f' rot arèter la cocassiére.

Lu bê-frére, lou, avot yu ene some doul viye cocassiére pour lou aler an vile dègager les bijous amon l' usurier. Après z awè bin examiné l' documant, l' usurier èt rtourné in tas d' papus èt d' råladjes a fjant l' cî k' i fjot des rcherches, mês pa dzou mwin, il è fêt averti la police. Mês coume toute police bin fwête, les adjants ont arivé trop tård, i n' ont nin vnu vite assez èt, ou moumint k' i s' ont prèsanté, l' oume astot våyîe. I gn è dmèré des adjants an permanance pou ratinde l' oume, mês jamwês i n' l' ont rvu.

A vla ç' k' i s' avot passé, tènè.

Cand l' bê-frére doul cocassiére è yu pris les sous k' ile lî dnot, il è pris la pus grande partiye doul some èt, avu s' frére èt des camarades, il ont fwêt la noce. Il è ch' niké al usurier k' ç' astot ene grande dame doul Ârdene k' il avot comissionné èt k' i rvêrot dins in ptit tins pou rapwârter l' restant doul some pou dègager les bijoux. L' usurier èt bin atindu pou rawè l' oume èt, pt' ète in mwès après il è rtumé d' sus dins les rues d' in viadje eyusse k' i travayot, èt la, il è tant fwêt d' ses pusds èt d' ses mwins, coume on dit, k' il è arivé a couniche les nom èt adresse doul oume.

Averti, lu mayeur du lieu èt bintôt yu fwêt l' nécessêre pou l' z arèter pa ç' k' i n' croyot nin k' l' oume astot l' mandatêre d' ene grande dame doul Ârdene. Lu mayeur l' è splitchî èt l' è kestionné dzou tous les raports pour lou sawè les si èt le mês d' l' istwâre, mês, al fin, il è bin vû k' l' oume astot d' boune fwâ. Pus l' mayeur lî è dmandé cwè s' i n' savot rin des bijous èt d' leu provnance, èt s' i n' astint nin pa des côps la propriété doul Grande Dame doul Ârdene. Pus, i lî è dit k' ç' astot a la fameuse cocassiére k' on kèrot partout sins la rtrouver, èt k' i falot lî fwêre rinde des comptes a la Justice.

Ladsu, l' bê-frére è sté assoumé a z atindant cåzer coume ça.

D' êleurs, k' i dit co l' mayeur, vous counichè ossi bin k' mi les crimes k' on z èt raconté partout, les crimes èt ôtes méfêts du ç' fame la, èt asteure, la Justice dit ku l' cî ki la livurrè årot cinq cants florins d' prime (ou cmasmint on z annonçot cant florins pou la prinde mês la prime èt rmonté don, c' est v' dire k' ille è dandj' reuse don ç' guinche la), èt dju v' dirê bin, lu cî ki la prêrè rindrè in bê service al société. Dju comptans don sur vous pour vous fwêre, de vosse part, c' est k' vous pouroz pou la sêsî û êdî al fwêre.

- C' est convnu, k' i dit l' oume ou mayeur, dju va du côp fwêre sucrire a m' frére pou k' i m' indike la måjon du ç' fame la.

- Hårdè vz a bin co pus vite, k' i dit l' mayeur, vosse frére, co a z admetant k' i n' è nin å courant d' rin, pourot co l' avertî swât par intérèt, pitié û complice èt d' bèle s' il astot marié avu lie.

- Du côp, dju vons aler al since des Brouyîres, du costé doul grande forèt d' l' Ârdene. Ile s' è chûrmint rmise la pou esse mî catchîe èt awè l' bwès pou s' såver si an cas. Dju vons nous mete an route dou côp èt vl' a comint ku dj' f' rans a z arivant la.

Weyièv' , a tchwâzichant la since des Brouyîres, ile dumèrot s' l' Ârdene,

ile n' avot jamwês sté, dins ses tournêyes d' cocassiére, k' avå la, èt ile savot bin k' les djins la counichint bin, mês al since, ile savot k' on n' l' avot jamwês vu.

Asteure, vl' a don comint k' ile srè nosse maniére d' opérer cand dj' ariv' rans la-dlé. Vous intur-roz tout seu amon vosse frére, vous lî dmand' roz ké nouvele su ç' tafwêre la èt vous lî promet' roz la mitan doul prime s' il è d' accord. Su ç' tins la, nous ôtes dju nous catchrans t' åtou doul måjon, pou surveyî èt haper la cocassiére si ile vlot steper å lon. Si vosse frére accepte, vous rèch' roz dvant l' uch avu vosse caskete sul tiêsse, dins l' cas contrêre, dju f' rans cranse du vz arèter èt adon, espèrans k' vosse frére srè bin fwârcî d' dire eyusse ku ç' fame la dmère. Quant a vous, vous n' ôz nin a z awè peu doul Justice et vz åroz co l' ocåzion d' y gangnî des florins.

*****************************************************

243

Tchaptrê n° 21

LA SINCE DES BROUYIRE.

C' est ågî d' s' y rtrouver pou la rcouniche su since la. Ile plot awè cwè coume contnance ? Trwâs hectares èt dmi dmwêges pâtures, û ç' k' i djealot fwârt èt ågî' mint. In ptit pachî d' vingt ares avu l' courti, deus ptits bokets d' tayîs. Tous les ans, on cultivot ene hectare du sarasin dins les t' champs. on djot ku l' sarasin fjot såver les singlés des cultures. On n' cultivot nin co les cartouches dins ç' since la al èpoke. Ca, c' est la since ku la cocassiére avot fwêt rach' ter a sn oume pou s' marier avu lie.

Curieus hin, la viye ! Vey ene honnète oume prinde ene guinche insi pou la rmarier (sins la couniche dayeur) èt notè co bin k' ille avot co yu l' toupet du s' marier dzou in nom suposé d' coumére èt nin d' veuve coume ç' astot l' cas.

Les vîs djins du viadje eyusse k' ile dumèrot djat co anute ku si la route n' avot nin yu passé a deus cants mètres du viadje, ku l' viadje srot co piêrdu anute. Cu since la, djint-i les vîs d' anute, è sté brûlé duvant 1900.

Droz la since, ou dbout du pachî, on z introt ddja ou bwès. Passêye la cour doul since, on z arivot ou courti, lou astot bin raclos pa ene hayîe bin spêsse du spines k' on n' tondot nin souvint. Et weyant ça, les oumes doul Justice s' ont dit:

- Dju nous catchrans moult bin duroz ces spines la, wê, èt dju n' ans ku kèkes hazêyes a fwêre pou intrer al since. Avu l' mayeur, i gn avot deus adjants, lu bê-frére du cinsî, lu serdjant èt s' dogue.

A z arivant ou viadje, il ont co pris l' mayeur du lieu avu z-ès èt, ene eure après, i l' astint al since.

*******************************************************

244

Tchaptrê n° 22.

LA COCASSIRE VUT S' SEWER

Cand l' bê-frére doul cocassiére, a z arivant amon s' frére, èt trouvé l' uch serêye, il è toké mês on nn èt nin vnu rusponde du d' dins l' måjon. Come on dit co bin: on z årot cru la måjon "banale". Lu deuzîme côp, il è toké pus fwârt sul uch, ene fame èt rèchu doul ståle èt ossi vite lu serdjant èt rcounu la cocassiére, èt il è ovru ene trawêye al hayî pou z aler pus vite.

Mês liye, swât k' ile l' ûche rucounu l' serdjant, swât par méfiance, ile s' è pt' ète dit k' on l' avot rcounue ossi, èt ille è vi' mint rmoussî ou ståle a serant l' uch.

C' est bian liye, k' i dit l' serdjant ou mayeur a zoublant in bon côp an avant. Il è volu buker l' uch mês i n' è arivé a rin pou sawè l' ovru.

Courè vitmint ou courti vous-ôtes, k' i dit ås adjants ! Ti, l' bê-frére èt vous, mayeur, hårdè bin lu dvant d' l' uch, çu ç' tins la mi dj' visit' rê la cambuse a fond.

Lu serdjant alot moussî a l' måjon cand on z èt atindu bawiyî in tchin coume in aradjî après l' courti. Des cris d' fame s' atindint ossi mês on årot dit k' ç' astot des cris d' peur. Adon l' serdjant èt criyî. Ile su såvot, c' est m' tchin ki la tint a respect; courans vitmint ou courti. Et la, il ont vû ene drôle du sinne alè; il ont vû ene fame sutårêye, toute dusfûle, fine longue al tere, èt k' i s' dèbatot conte in fwârt tchin. Cu tchin la la tnot dabår al garguete coume pou la stranner. Et costé d' ça, ene oume dressî tunot ene fwine al mwin èt i tokot tant k' i savot sul tchin pou l' fwêre arèter.

Lu bê-frére èt arivé l' premî dlé la fame, il avot sa canne a picot, il è cmacî a toker sul tchin; ossi, tout d' in côp, les deus oumes s' ont wêtî èt il ont criyî in grand côp tous les deus: Mu frére !

Mês, a ç' moumint la, lu tchin k' astot blessî a mwârt èt vnu crèver a costé doul fame. Et liye, cand ille è vû k' ile n' astot pus agêganêye pou tchin, èt vitmint rsåté su ses pates èt sayî d' sêwer après l' bwès. Mês l' serdjant l' è rhapé èt il è apougnî pal gave.

Ile criot å s' cours a djant k' ces oumes la s' trompint èt k' ile nu savot nin poucwè k' on lî avot avoyî in grand tchin insi ås trousses.

Su n' oume dijot a s' frére:

- Aide-mu, frére, a la dèlivrer !

Ane adjant lu tnot èt i fjot ç' k' i plot pou z a chaper; i chumot pal bhoutche.

Mês s' frére li èt dit:

- Dju sans des malhèreus, frére (è i djot ça a brayant), t' èt marié la grande cocassiére sins la couniche èt c' est mi kil è vindue.

- C' est k' tu dis ? di-t-i l' ôte.

- Ta fame nu s' loume nin Rosaliye Pierot coume ile lu dit èt coume tu l' crwâs, c' est la Grande cocassiére.

Su n' oume, après in choc pareil, èt ruwé dju èt il è dmèré våyîe; su frére l' è ramassé coume il è su, il è oyu l' dèlire.

Lu serdjant èt dit al fame veuve Djåspard , dju vz arète pou tous vos crimes, èt l' mayeur èt confirmé ç' ku l' serdjant avot dit. Il ont garoté l' fame pus il ont ramonnêye avu zès.

Ku c' est drôle hin la viye, wêté, nu vla nin ene eure du d' ci, la fame plot co s' crwâre bin trankile dans la since èt, asteure, ile plot lî dire adieu, ile croyot viker bin trankile dins les brès d' l' honnète oume k' il avot mariêye. Et wête, si ile n' avot nin yu l' idêye fixe du rawè les bijous, û leur valeur, on n' l' årot chûrmint jamwês rtrouvêye.

*************************************************

245

Tchaptrê n° 23.

AXACUTION DU L' GRANDA COCASSIARA.

Dju sans a l' arière-sêson, ou mouès dnovambe doul anêye 1765, a Orsimont. Cu djou la, a Orsimont, on z èt vû deus fêts bin difèrants; mês k' les vîs s' souvnint co bin d' l' awè atindu raconter co dins les anêyes du dvant 1900.

Après z awè interogé la cocassiére su ses crimes, ile n' è ruspondu ladsu ku ç' k' il l' è bin volu dire, èt minme contredire les Djåspard, on l' è condamnêye a awè les brès èt les djambes cassés a côps dmasse, a esse tanayî pus sutranêye après.

Les twâs måjons, les deux-cî doul Grande-Luwate èt la ptite since du Bèlin ont sté vindues pou payî les frês d' procès èt rinde, s' i gn è co yu moyan, kèkes sous ås victimes û a leu z hèritîs.

On racontot k' ou moumint k' la grande cocassiére è sté martyrisêye, k' on lî anl' vot les t' chårs avu des ètricwâges tchåfêyes a blanc, k' i gn avot ene seur hospitalière k' astot a gènous dlé liye, ile nu l' avot nin kitêye duspus la prijon jusk' ou gibet, ille è tume rêde mwâte duzous la potance. C' astot la bwêchele des Djåspard k' astot bèguine, coume dj' ans dit, ç' astot la mèyeu doul bande.

Chûrmint ku l' Grand Mwêsse avot bin volu ku l' ëme doul coumére vinche plêder dvant lou les crimes du s' mére. Ca, ille è co yu a rusponde de plusieurs ôtes crimes.

Ainsi, l' cinsî des Brouyîres èt dmèré fou jusk' al fin d' sa vie. Lu Djan Puskot k' astot toudi traké pal rmords du s' awè marié avu la fame k' il avot pris pou esse kite du tout, i croyot, a certins moumints, ku l' ëme du s' pére lî vnot fwêre des rprotches; i s' è metu a bwâre pus i s' è pindu.

Sa fame, ku ç' astot don la ciye ki dnot a ses parints des ranseignemants pou l' z êdî a voler a rmonté, après ça, dins l' payis flamand, d' zeu la province du Lidje. Ile s' è ambåchêye dins ene ôte bande du voleurs k' on loumot les Verts-Boucs; ile tunot in ptit cabaret du ganre du cî d' la Grande Luwate. Et l' fin, ene grande partiye du ç' bande du brigands la è sté prije, on nn èt brûlé septante an 1778.

A anute, i parêt k' on dit co par la, pou purifiyî des crimes èt des sacrilèges k' on z i avot comis, k' on z èt brûlé ç' cabaret la.

Après ça, c' est co coume d' ôtes choses, coume on savot bin k' on volot, k' on coumetot des crimes sul Ârdene, on djot toudi "c' est les Grignoux", mês dju dirans ku bin des ôtes ont profité d' l' ocåzion pou z a fwêre ostant. On pourot z a raconter brâmint la-d' sus.

On loumot ç' bande la, ku an réalité çu n' astot k' ene famiye, les Grignous, a cåze ku l' pére Djåspard astot toudi grigneus, èt les vols ki s' fujint dins les bwès d' Tôtiane èt ôte pårt astint fwêts pa des ôtes ki savint a profiter.

Anute, al Grande Luwate, on dit co " a ene ôte grignou " èt ça, c' est ene insulte du viadje. des cîs doul Luwate ont yu çu soubricot la ossi; les z i dire ça, ça fjot ene annemi. Mês tout ça èt bin piêrdu dins la mémwâre des djins d' anute, don, èt c' est bin domadje.

Asteure, dj' arèt' rê m' rècit; dj' ê fwêt ç' ku dj' ê su èt pou la kestion k' la fame å Djan astot våyîe bin lon, c' est co chûrmint ene flåwe coume ene ôte, dujans k' on è jamwês su c' est k' ille astot duvnu.

246

Maintenant, nous dirons un mot de la "Justice" (?) des villages d' autrefois.

Comme mon récit le dit, on ne voit pas que les Djauspard aient eu la visite d' un prêtre, ni les secours de la religion avant de mourir. Est-ce que certains crimes méritaient cet état de chose ?

Nous dirons aussi que, comme aujourd' hui, c' est le plus souvent le petit, celui qui, notoirement, ne peut se venger et doit se laisser faire, qui est condamné. Celui qui avait la protection d' un haut placé avait aussi de grandes chances d' être absous ainsi que celui qui pouvait payer une forte somme.

Nous ne dirons rien ici pour justifier ou pour infirmer les parodies de justice concernant le brûlage des sorcières au Moyen-Age, disons seulement que c' étaient des crimes juridiques et des accaparements de terrains par les seigneurs; nous dirons aussi, dans un prochain article, comment ils "réparaient" leurs canailleries criminelles avant de mourir.

Heureusement que l' opprimé sait qu' il y a une autre justice, après la mort, que celle des hommes sur terre.

**********************************************************

tapé pa Yves Joblin, ene miete ricandjeye pa Lucien Mahin (prumîs tchaptrês po l' Rasgoutadje des Basse-ârdin'rèces.