crexhe I. [v.s.c.] grandi, copurade 1. tot cåzant d' ene biesse, d' ene djin, des poys. On n' tineut nén conte di l' apeti k' on djonne coir pou-st awè cwand k' i n' a nén fini d' crexhe (E. Sullon). I s' leye crexhe li båbe. rl a: [[Motî:scréfyî|scréfyî]]. F. grandir, se développer, croître. >> il a l' hikete: c' est k' il est co po crexhe u c' est ki l' cour crexhe: ervazî k' on dit a ene djin k' a l' hikete. >> crexhe d' ådje: monter dins ses ans. >> crexhe di saedjesse: divni pus råjhnåve. C' est nén l' tot d' crexhe d' ådje, savoz, mes parants, i fåt ossu crexhe di saedjesse ! F. grandir en âge et en sagesse. >> Il (elle) a crexhou so on tonea: Espot k' on dit d' èn efant k' a les djambes årtchêyes pa manke di tchåsse. Franwal: ahåyant po: "il a les jambes arquées, il fait du rachitisme". >> S' il (elle) a crexhou inla so ene nute, il esteut tins ki l' djoû s' live: ervazî k' on dit tot voeyant ene grande pîce (on grand, ene grande). Franwal: ahåyant po: "c'est un grand échalas, une grande asperge". >> Ele (i) crexhe coume les cawes di vatches: après l' tere: ele (i) raptitixh (cwand les poys des cawes des vatches crexhèt, i s' raprotchèt d' tere). On djheut sovint ça d' ene fame ki raptitixheut a cåze di l' osteyoporôze (E. Pècheur). F. se tasser.
2. tot cåzant d' ene plante. Après k' on-z a yeu passé l' rôlea, li grin djermeye et crexhe (L. Boulard). Les tcherdons crexhént avou les dints-d'-tchén, les pas-d'-ågne et les ôtes crouwins ki stofént les crompires u les petråles (E. Peraut). >> rwaitî crexhe les rcenes did padzo: esse moirt et eteré. Franwal: ahåyant po: sucer les pissenlits par la racine. F. croître, pousser.
3. tot cåzant d' ene sacwè (ritchesse, comerce, djoû, lune, evnd.). Li walon, come li francès, vént po s' pus grande pårt do latén, mins s' n' a-t i nén yeu l' tchance di polou crexhe et si spåde come lu (A. Lamborelle). Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimore jamwais l' minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp (J.F. Brackman). F. se développer, croître. >> fé crexhe: Franwal: ahåyant po: accroître, augmenter. I fwait crexhe si niyåd. rl a: [[Motî:acrexhe|acrexhe]], [[Motî:racrexhe|racrexhe]]. >> nosse cour crexhe: on s' recresteye, on-z est fir. Et nosse cour crexhe cwand c' est k' on tuze al glwere. Di nos vîs peres ki n' avît måy pawou ([[Li Tchant des Walons]], L. Hillier). F. se gonfle. >> Al Sinte-Luce, les djoûs crexhèt do sôt d' ene pouce: Li Sinte-Luce, c' est l' 13 di decimbe, mins dinltins, divant l' [[calindrî gregoryin]], c' esteut viè l' 21 di decimbe.
II. si crexhe [v.pr.] waitî d' passer po pus grand k' on-z est. I saye di s' crexhe. F. se grandir, se valoriser. Disfondowes: crèche, crèhe, crèhye, crèchi, crèchî, créchu, créchè. rl a: [[Motî:discrexhe|discrexhe]], [[Motî:forcrexhe|forcrexhe]], [[Motî:ricrexhe|ricrexhe]]. Etimolodjeye: latén crescere (minme sinse).
| crexhaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion et si rzultat) pol viebe "crexhe". Dins l' crexhaedje des denrêyes, t' as l' djermaedje, li fortchaedje, li montaedje et l' påmaedje (L. Mahin). Ratindoz todi li crexhaedje di s' niyåd divant d' el touwer po-z eriter. F. croissance, accroissement. Disfondowes: crèchadje, crèhèdje, crèchâdje, créchadje.
| crexhinne I. [f.n.] termene del veye wice ki l' efant crexhe bråmint so pô d' tins. Gn a des cis ki fjhèt leu crexhinne a onze-doze ans; des ôtes, c' est pus tård. >> five di crexhinne: five k' on-z atrape el crexhinne. F. puberté. II. crexhinnes [f.n.t.pl.] crexhioûles. Disfondowes: créchin.ne, crèchène, crèchin.ne. Coinrece Årdene nonnrece & payis d' Djivet, di Flipvile.
| crexhince [f.n.] 1. crexhinne. L' efant est tot fayé; c' est l' crexhince k' el rind flåw (Deprêtre & Nopère). rl a: [[Motî:adocrexhince|adocrexhince]]. 2. tinkiaedje des musses k' on-z a tins del crexhinne. Gn a tenawete come ene crexhince ki djômeyreut e s' hantche; pus, tot doûçmint, c' est ene gueuye di tchén k' el apice on pô dzo l' gros del fesse; i hagne, i clawe ses brokes todi pus fond (A. Laloux). F. crampes de puberté. 3. crexhinces [f.n.t.pl.] crexhioûles. Il a des crexhinces totavå s' cô (Deprêtre & Nopère). 4. termene k' ene plante, ene biesse, ene soce est ki crexhe. 5. mezeure do crexhaedje economike. On-z anonce ene crexhince di 5 åcint po l' anêye ki vént. F. croissance, développement (économique). >> crexhince dispwairieye: crexhince foite d' on costé, flåwe di l' ôte, dins l' minme payis, sol daegn etire. Franwal: ahåyant po: croissance à deux vitesses. Disfondowes: crèchince, crèhince, créchince.
| crexhant I. [o.n.] dins les ratourneures: >> crexhant del lune, del bele: 1. termene ki l' bele crexhe. Si vos semoz do crexhant del lune, vos spinasses montront. >> brouyård do crexhant, pluve do disfalant: espot po-z anoncî l' tins. 2. aparance del lune dins l' prumire mitan di s' moes. rl a: [[Motî:discrexhant|discrexhant]], [[Motî:disfalant|disfalant]]. F. premier quartier. >> crexhant d' lune, crexhant d' bele: fôme del bele tins di s' crexhant. F. croissant de lune. >> rodje crexhant: rodje croes des payis moslimîs. On passéve avou l' hoûlåd del djipe ki boerléve, et les blans mousmints avou l' rodje crexhant d' lune des ekipes medicales, sins trop si rtourner des mitrayetes ki n' oizrént tolminme nén tirer (L. Mahin). II. crexhant, e [addj.] 1. bon po les plantes crexhe, tot djåzant do tins. C' est do tins crexhant. I fwait crexhant. 2. d' ene sôre di biesse ki crexhe bén. La on crexhant vea, la. Efant reupiant, efant crexhant. rl a: [[Motî:bén-vnant|bén-vnant]]. Disfondowes: crèhant, crèchant, créchant, crèhont.
| crexhance [f.n.] termene k' ene sacwè crexhe. F. croissance, accroissement.
| crexhåjhe [f.n.] 1. prumire mitan do moes del bele. 2. såjhon ki tote les plantes crexhèt. 3. crexhince (termene ki les biesses, les djins crexhèt). Les fours ni sont nén co å dbout d' leu crexhåjhe (ramexhné pa M. Francard). Disfondowes: crèchâye, crèchêye, crèhauhe, (crèchauje). Coinrece payis d' Bastogne et d' Lidje.
| crexhioûles [f.n.t.pl.] nuketes ki vnèt dzo l' pea a cåze di l' inflaedje des glandes linfatikes, copurade 1. k' on hape tins del crexhinne. 2. (pa stindaedje) k' on-z atrape a l' achele cwand on-z a må les mwins, a l' ayene cwand on-z a må les djambes u les pårteyes. >> five ås crexhioûles: maladeye des djins u des biesses avou del five et des crexhioûles. F. adénites, lymphadénites. rl a: [[Motî:crexhinne|crexhinnes]], [[Motî:crexhince|crexhinces]], [[Motî:forcrexhance|forcrexhances]]. Disfondowes: crèhyoûles, crèh'yoûles, crèhoûles; crèhy'yoûles, crèchoûles.
[[Imådje:skepiance.gif]]
crexhe: crexhince