Les leus.
On sét bin k' dinltins, les leus ont toudi fwêt awè peu les vîs Ârdunès. Et cand onz a cåze co anute, i gn è co des cis ki n' sont nin trop chûr.
In djou, vla des siékes du ça, les serves ont yu l'idêye du s' ruvolter pa tous les moyins conte du leu signeur k'astot fwârt dèr. I dmerot ou Tchestê d' Leu, dulé Paliju.
Çu signeur la avot ene seur k'astot beguine dins in couvant nin lon, et a c' moumint la ku dj' cåzans, ille astot ruvnuwe dulé s' frére ki n' praticot nin, et k'astot in bê bandit.
Les serves ruvoltés avint prindu lu nom d' Leus, et on djot: " c'est la bande des Leus. " Il astint vourmint al mizére, al dérive sapinse k'on dit. Sondjèz don: l'anêye du dvant, dou côp après la nouvel-an, il è cmaci a djaler témint fwârt k'on n' wazot rechu. Ça n'è deré k'ene djournêye et ene nutiye. I gn avot in pö d' nîve. Les ptits ojês adjalint su les ansinîs dins les cours des mwåjons. On les plot ramasser. On les weyot clagni et tumer. A c'è sté ene rude djournêye ku çtiale.
Cand c'è sté hoûte, lu vant è co chouflé mwintes djous su l'yöte bîje èt il est co fwêt bin frèd. Les swayes ont sté tout ripés. Et pourtant, les djins avint ddja veu dou tins pou hawer les virêyes et bruler les hotches, a cåze doul plûve. Les åbes ont adjalé ossi. Onz atindot peter les scwaces. La les tchinnes, wê, k'on cwârot k'i sont bin drèts, il ont sté coume les ôtes adjalés, surtout les nouvês lagués. I nn ont peri. Des ôtes åbes ont yu des fouyes et des fleurs après l'iviêr, mês il ont peri ossi.
Cand les uzurîs ... on fjot ddja l' martchî nwâr, da, a c' moumint la) ... les uzurîs, di-dj, ont cmaci a rachêri les grins, la farine et tout l' vicadje. Al fin d' fevrî, i fjot co bin frèd. (Lu mwès d' fèvrî, on dit toudi k' c'est l' pus frèd, et l' pus hagnant). Pus tård, onz è yu kékes pemes du vessåde ou bwès, mês ni fréjes, ni meurons, ni frambåjes, ni noujetes; rin, anfin! Pus, onz è yu les maladiyes. Ça è cmaci dou coutour dou mwès d'awouss, et notèz bin k' tout l' payis d'Ârdène astot livré al minme ansegne, savèz. Gn è yu des maladiyes du toutes sôrtes et pont du rmédes. C'astot perlinadjes su perlinadjes pouz aler ås mås d' sints. Et cand on n' counichot nin l' sint, les vîyès fames fujint l' perlinadje ou " Sint-k'-ça-plot-zesse ". Passans su l' resse des mizéres.
Pus, i gn avot l' signeur du Tchestê d' Leu ki brigandot å lon. Et les djins nn avint assez. On n'årot wazu passer trop près du s' tchestê. I falot toudi y lêchu des plumes, sapinse k' on dit, cand çu n'astot nin co pîre. Çu dîme la k'i lvot su tourtous, serves et signeurs cand i savot, et s' les rölîs, astot bin d'èpoke. Les ötes égås cotinuwint a vnu fwêre ripaye a s' tchestê. Mês pou rachter ses crîzes et ses petchîs, - k'i croyot, la, toudi -, i dnot brâmint ås couvants.
*********************************************
Dju cåzans don dou dêrin signeur dou Tchestê d' Leu. On l' loumot Rodjî. Onz avot peu d' lou su Smwas, su Lesse et su Mûze. Ca c'est k'il alot lon, da, pou rapiner. Cand i volot yink û l'öte, i djot k'il avot lvé les tayes d'ambulance û d' circulâcion. I volot minme su les teres des ötes signeurs. Les serves, et tout s' personel astint piyis coume les ötes. I falot k' ses dwats d' signeur suchinche payis. Pus i confiscot a tour du brès; pus les amindes pluvint sûjant sk'il avot dandjî d' sous. Cand on vlot reclamer, lu pus souvint, i pindot l' reclameu.
Mês dju dvans dire ciddlé k'i n'avot nin toudi sté dèr pou les ptits. Cand sa fame vicot co, il avot des abitudes brâmint pus douces, tant pou la boûsse ku pou les punicions. I passot s' tins a tchvå, pus il alot ås rinchinchetes amon les signeurs vejins. Il alot al tchesse. Mês tout d'in cöp, sa fame è vnu a moru. A pårtu d'adon, tout è sté dusbrölé et tchindji dins sa manîre du fwêre. Et il è duvnu grigneus.
Du sa fame, il avot yu ene bwêchele, èt i n'è yu k' liye. Il è volu l'alver lou-minme, mês i n'årot sû. Et il avot fwêt rechu sa seûr dou couvant pou l'êdi. (Pask'il avot ene seur ou couvant, don, dju l'ans ddja rulvé). Liye l'è alvé coume sa mére. C'est don la råjon poucwè k'ile rastot ou tchestê d' Leu. On sét bin k' l'instrucsion des tchesturlinnes astot nule. On loumot c' beguine la seur Jertrude. La coumére su loumot Mariye. Et sa tante beguine ly è aprindu lu pont k'ile savot liye-minme. La gamine astot fwârt charitâbe, et bin souvint, ile rindot a in voyadjeu l'ör ku l' signeur ly avot hapé. Ile l'apêtchot d' bate les serves. Anfin, pa ses charités d' tous costés, ile vlot adoûci la sitwâcion fwête pa s' pére. Mês pou ça, ile su duvot catchi. Su pére n'a savot rin. I gn avot k' liye èt sa tante k'astint ou courant.
Mês cand l' signeur weyot la gamine, il astot tout tchindji. A la rwêtant, i croyot rvey sa fame.
Cand la djöne Mariye è yu 18 ans, i gn è arivé ene minêye (on la loumot la pesse). C'è sté l'afwêre du kékes eures, pus la gamine è sté anlvêye. Ces minêyes la, on les wèyot souvint, don, adon. On årot dit k'ile vinint réguliérmint apwarter la mwârt dins les payis. A pårtu du c' djou la, lu signeur è sté tout tchindji, pus il è rvunu co pus dèr ku jamwês.
I n' counichot pus rin poul ratnu. Rin ni persöne.
Et l' tchestê d' Leu è rduvnu in radjistou d' brigands.
Duvant ça, la coumére avot dmandé a sa tante bèguine du dmèrer avu l' signeur poul wårder. Mês cwesk'ille årot bin fwêt? Jusse paterner, et c'est sk'ille è fwêt. Mês la chûte nu l'è nin êdi dins sn idêye.
Rindu aradji pa ses rvoltes du payizans, (et ça gangnot d'ene signeurriye a l'öte), lu signeur è duvnu tous les djous pus mechant et pus hagnûle.
************************************************************************
Dj'ans dit pus vite ku les djins nn avint leu sö des manîres du leu signeur. Et al fin, i s'ont rvolté.
Les bwès et les virêyes astint plins d' serves et d' payizans, prètes a router al prumîre ocâsion. I s'avint dné zès-minmes lu nom d' Leus. Il atakint lu-minme les voyadjeus, les martchands et tout sk'i plint. Ça fwêt ki les " tayes d'ambulance ", coume lu signeur lu loumot, nu ly rapwartot pus rin. Et les Leus s' lancint su les serves dou signeurs, cabin k'il astint ddja bin pöves ossi, alèz.
Et pus, i gn è vnu in moumint ku l' signeur dou Tchestê d' Leu n'è pus seû payi ses oumes. Adon, i s'è rabatu su les kékes serves k'i ly dmerot, et i lzî è dit: " I fåt vnu, hin, c'est co ene öte kerwêye. "
Dupus in mwès, lu tchestê asot wårdé pa ene bande du ces-tias k'avint sté anrolés conte keûr. Pou les animer, lu signeur les monnot al marôde, al mitan.
Justumint, çu djou la, il avint prindu deus tounês d' peket et cink û chîs burbis, et i fjint la rinchinchete dins la cour dou tchestê avu ça, tins ku l' signeur soupot dins ene place a costé. Lu rpas astot fini. On ramassot les assietes, et l' signeur avot fwêt in brulot, k'i machot avu ene brantche du pouli [thym]. La bèguine astot assîte a costé d' lou, et ile paternot a grands cöps avu s' tchaplet, dvant la statuwe d'in sint.
A in moumint dné, lu signeur, k'astot grigneus, ly dit coume ça: " Ebin, cand k' t'årès fini d' maltouner insi? "
Ile ly è ruspondu: " Dju di mes priyîres pou tes pöves serves. Dju vöro bin ku l' Grand Mwêsse m'egzôsrot.
" A, k'i dit l' signeur a lapotant sa goute, dumande ly co k'i fjêche tumer la tounoure su les Leus, et k'i suchache supiyis jusk'ou dêrin. "
Disst-ile la beguine: " Lu Grand Mwêsse est jusse. "
" Å diâle ta charité, k'i dit l' signeur. Vive lu sabe! Dj'ans piyi pattavå, et c'est bin malereus k' les Leus s'ont soulvé. On n'è nin sté dèr assez avu zès. "
" Choûte, k'ile dit co la beguine, si vs y åriz yu sté pus dousmint, ça årot moutè mî valu. Et bin souvint ... Ca c'est nin toudi la warachté ki compte. Ile fwêt s' vindji lu ci k'è sté måtrêté, oume û biêsse. Pour mi, les serves sont des oumes coume les ötes. I n'ont k'in defôt: c'est d'esse serves. "
" Alons, têje-tu, di-st-i l' signeur k'astot plin d'orgueil et a bouchant avu s' pougn su la tåle, c'est tous ces bazârs la ku t' dis, et toutes tes coplêzances k'ont dné dou front ås serves, et anute, i nous strannat. A fwace du lzi dire k'il astint égås a nouzötes, i l'ont croyu, et note bin k'i n' ployat ku dvant la crinte et la fwace. Adon, i s' coutchat coume des tchins dvant leu mwêsse. "
G. Lucy, divins: Rasgoutadje n° 13, 1995.
Racoûrti dou prèmî bouket
Lu signeûr dou Tchestê d' Leû (sul ban d' Palijû), ku sa bwêchèle è moru toute djonne, è duvnu témint warache èt såvadje k' ene bande du djins s' ont rvoltè suconte du lou, èt i s' ont dné come nom : les Leûs.
Lu signeur est ki plêde [discute] du ça avu sa seûr k' est bèguine.
" - Choûtèz, k' ile dit co la beguine, si vz y åriz yu sté pus dousmint, ça årot moutè mî valu. Et bin souvint... Ca c' est nin toudi la warachté ki compte. Ile fwêt s' vindji lu ci k' è sté måtrêté, oume û biêsse. Pour mi, les serves sont des oumes coume les ötes. I n' ont k' in defôt: c' est d' esse serves. "
- Alons, têje tu, di-st i l' signeur k' astot plin d' orgû [orgueil] et a bouchant avu s' pougn su la tåle: " C' est tous ces bazârs la ku t' dis, et toutes tes coplêjances k' ont dné dou front ås serves, et anute, i nous strannat. A fwace du lzî dire k' il astint égås a nouzötes, i l' ont croyu, et note bin k' i n' ployat ku dvant la crinte et la fwace. Adon, i s' coutchat come des tchins dvant leu mwêsse.
- Et si vz årîz vnu å monde serve, vous, frére, cè k' vous frîz si on vz arandjrot come vous lz arandjèz ? Et pî, les tchins come vous les loumèz, ont sté rachtés a egalité come vous avu l' sang dou Criss. Il ont ostant dwat ou paradis k' les nobes, putète minme dupus. "
A-z atindant ça, lu signeur è monté a smince. Il avot sté blessî dins s' biesse orgû pås paroles du sa seur. Il årot volu discuter et rclamer mins i s' è continté d' djèrer in bon côp et du hossî les spales.
" - Diâle m' èvole, di-st i. C' est toudi les minmes råtchåds avu ti. Kère-z a èn ôte pou t' choûter.
- Vous savèz bin, fré, ku la ciye ki m' choûtot n' est pus la.
Lu signeur è fwêt in mouvmint. Il astot contraryî, pu i dit :
" - Dju su trop vî pou zesse cuviêrsî [converti]. "
Mês la souvnance du sa bwêchèle lu dustoûrnot toudi d' ses idêyes. Il è bachî la tiêsse pu il è rmuwé la brantche du pouli [thym] dins la jate k' astot voûde. Pu, il è rboulé [retourner brusquement] a l' ôte dubout dul tåle, ta cotunuwant a tûzer.
Pu, il è dit come ça :
" - Avu les manants, cand on-z è trop doûs. Ça n' amonne rin d' bon. On lzî è lêchî créchu les dints et anute, i hagnat. C' è sté ene boune luçon. A pårtu d' asteûre, ça va tchindjî avu mi. Dju nn ê ddja fwêt pinde mwintes et djul va co fwêre avu l' cî k' on-z è hapé ttaleûre. "
Di-st ile la beguine :
" - Vous n' vlèz nin cåzer du pôve sutrupyî ki s' è prèzinté ciddlé å matin, dazår ?
- Ebin siè, c' est d' lou ku dj' cåze et vous ossi. Z' ôz crû k' i clèpot. Ebin dju v' du dire, la, ma seur, ku dj' l' ê vû couru come in lîve.
- Kîk c' astot dabôr ?
- Djustumint in Leu dul bande des Leus.
- Nn astèz chûr ?
- Ayi, pask' on-z è trouvé sur lou la croû des Leus : ene croû a deus brantches. Et si dju n' åro nin yu sté chûr du sawè yåk du lou a l' atèrodjant, la lontins k' i s' balansrot après ene cwade. Dj' ê dmandé ou Pîron k' i cåze avu lou, et cand gn årè pus rin a-z a tirer, on l' pind.
- Dunèz ly candminme in mwane pou l' cufessî duvant du l' pinde.
- Djèz, di-st i l' signeur, vous n' vôrîz nin procurer l' paradi a des vårins parèy, hin. Nonnè ca nonnè ! K' i brûlinche a l' anfiêr djusk' a toudi. [C' astot l' aladje dins les ptites djustices des signeurriyes : on rfuzot les dêrins sacrumints ås condânés.]
La bèguine è djondu les mwins d' peur a-z atindant ça.
Lu signeur s' è lvé; il è houtchî èn oume, pu il è cåzé tout bas.
Ladsu, la bèguine è bin vû k' i gn avot pus rin a fwêre pou l' Leu.
**********************************
C' astot des ôtes serves ki l' wårdint. On ly avot loyî les mwins et les pîs. Il astot coutchî dlé l' feu et i wêtot coûre les cårtîs d' berbis.
Lu Pîron è yu bê fwêre, i n' l' è sû fwêre cåzer. Ladsu, i s' è dit :
" - Dunans ly a mwindjî. Adon, putète k' i s' dècidrè.
Lu Leu nu s' è nin fwêt priyî pou mwindjî et bwâre. Et, sapinse k' on n' dit, il è mwindjî come... in leu, témint k' il avot fwin.
Lu Pîron l' animot a ly djant.
- Mwindje, pu t' cåzrès, et adon , tu srès chûrmint rlåtchî.
Mês l' Leû hossot les spales. I dit insi :
" - Tu patron è brâmint tchindjî duspu l' iviêr passé dabôr.
- Poucwè, ça ? k' i dit l' Pîron.
- Pasku, di-st i l' Leu, tous les serves dou viadje a-n ont polu fwêre l' espéryince.
- Cè k' tu vus dire par la ?
- Yåk ku t' sés mî k' mi, di-st i l' Leu. Tins, n' alans nin pus lon. La ptite cahute ki toutchot ou banå four, n' astot çu nin da t' pére ?
- C' est l' vrêy.
- Et bin, in djou d' l' iviêr passé, l' oume è oyu frèd. Il è rèchu avu s' sårpê pou-z aler al virêye raglaner in pô du bwès. I s' è fwêt couhoutchî pås gârdes. On l' è rondiné des eures å long dvant du l' låtchî. Lu surlondmwin, i morot.
- Dèyû k' tu l' sés ?
- Tout l' payis nn è cåzé, va, et t' es sté bin subtil du l' rovyî. Anfin, t' es moutè pardouné a ratindant t' tour. Rimpli les vêres. A ta santé, al ciye du t' pére, al ciye du signeur.
Lu Pîron è pèté s' vere a tère a djèrant. Les ôtes riyint. Et yink dit :
" - Hê, Pîron, c' est i ku la souvnance t' astrucrot. Mi, dju va bwâre avu l' Leu.
- Al tinne, Leu !
- Albouneure ! k' i dit l' Leu. Avu ti, å mwins, on put cåzer. Çu n' est nin t' frére k' è moru l' anêye passêye pask' on ly è atouné dtrop d' êwe ?
- Tu sés ça ossi, ti, Leu ?
- Ayi, et co bin ôte tchôze. Dju t' va dire insi poucwè ku l' Zande è ene curnache al figure. C' est d' in côp d' perpignan [fouet] ku vosse signeur ly e dné... Poucwè ku l' gros Totor laddlé est pôve ? Pasku l' signeur ly è cofiské ses bins èt sn arére... Et l' valet da Djåme ? Dumande ou bôrê eyû k' il è atèré s' cadâve. Vous savèz bin tourtous ku l' signeur n' est nin volu k' on l' atèriche al çumintîre. Et des ôtes ku dju n' di nin... C' est la lâchté ki vz è fwêt sôdårds du tchesturlin. Vous ôz rovyî tout l' må k' i vz è fwêt, a vous et ås vôs. Tuwer, fé råyî les måjons, vous haper vosse pitit bin, fwarcî vôs couméres. Et dj' a passe...
Et tant k' i srè mwêsse, i rcontinuwrè come dinltins. Dju v' counu bin tourtous, alèz. Dinltins, z astîz l' djîbî du signeur. Asteure, z astèz ses tchins d' tchesse. Z ôz tourtous les oreyes a bachète. Mês gn è pont d' avance du co bouter al tchèrète. C' est ddja bon insi.
Ça fwêt k' lu plêdadje du Leu avot dné a reflechi a mwintes. Et ta vla deus u twâs ki djat :
" - Mês kî k' t' ès, ti ?
Lu leu su rdresse et i dit :
- Kî ku dj' su ? Dju su èn oume ki n' è nin rovyî l' må k' on ly è fwêt, a lou et å sinnes. Vla dîj ans dud ci, la, nosse mére è sté vuve, come vous l' ôz sû. Dj' asto tout seû pou subvuni et alver la nikêye. Co i gn avot nin brâmint yåk al måjon s' la tåle, dju bracnins avu mn åtche [arc]. On m' è apicî et dj' ê sté oblidjî du m' såver. Kék-r anêyes après, dj' ê wêtî après nosse pôve måjon. Ile n' egzistot pus. Dj' ê dmandé a in dmi-doûs k' astot s' la vôye k' i m' racsègniche ûk nosse mére dumèrot. I s' è pèté a rire a djant.
" - Ile dumère a Rubiertchå (c' est la çmintire du Bîve). "
Vous savèz bin ku vosse signeur brûlot et k' i tuwot dins tous les viadjes dud ttåtoû d' Palijû, don. Pasku dju su d' Bîve, mi.
" - Et vla la råjon poucwè k' tu t' es fwêt Leu ? di-st i yink des serves.
- Choûte, di-st i l' Leu, dju nul di k' a des oumes et ciddé, dju n' a wè pont. Ça fwêt k' dju n' tu ruspond nin.
Pou dire ça, lu Leû avot cåzé setchmint.
Adon, les ôtes serves ont dmèré in moumint dvant d' rusponde. I sayint du l' rucouniche. I wèyint bin k' i n' avot peû dud rin. Et mågré k' on djot k' on l' alot pinde, lu Leu mougnot come si rin n' a sûche. A fjant insi, i vlot seulmint sawè si çu k' il avot dit frot d' l' efet su les serves. Pou dire lu vrêy ûsk' il est, dju dirans ku çu ku l' Leu avot dit ramimbrot des mou ponneuses souvnances ås serves, a brâmint dud zès toudi. I gn è des cîs k' ont cmacî a cåzer a bachète, pu i s' ont animé; pu il ont cmacî a s' plinde, pu a rclamer. Al fin, i cåzint du s' ruvindjî.
Gn avot des cîs ki djint :
- Sêwans, a lêchant l' tchestê tirer s' plan si on l' atake.
Tins k' i berdèlint, lu sigeur s' è moustré al coupète des dgrés. Rin k' du l' vey, les pus bawiåds dul bande s' ont tê. I ratindint a trannant. I n' cåzint pus du s' såver tourtous.
Su c' tins la, lu Leu è bèrôdé dulé l' feu, il è apicî in pwagnârd, il è côpé ses cwades ki l' loyint, pu i s' è dressî fin drèt. Lu signeur ki kèrot après lou è routé drèt sur lou (i l' croyot co bin loyî) et i s' è pantchî sur lou pou ly cåzer. Lu Leu è zoublé dsu, i l' è pri pal gavéye, pu i l' è coûtchî dzou lou.
Les serves, tout sbarés, n' ont nin fwêt in djesse pou l' chaper. A in cri du mwêsse, il ont avancî, mês l' Leu è pris s' pwagnârd et i lzî è dit :
" - Si vous tnèz co al viye, dumèrèz bin trankiles. Dju vin d' fwêre cè ku z åriz dvu fwêre duspu ddja lontins. Çu lêd machin la vous fjot awè peû pa tous les moyins. Vou l' la loyî louminme et coutchî a tere. " Et a djant ça, i ramasse ses cwades, et i loye lu signeur avu et i fwêt hossiyî s' pwagnârd duzeu lou.
" - Et asteure si v' n' astîz nin des chitoûds et des lâches, vous profitrîz d' l' ocâzion ku çt anivêr [olibrius] la est prîjnî pou rawè d' in côp cè k' i vz è hapé des anéyes dèrant.
A c' moumint la on-z è atindu criyî dins la prèmîre cour du tchestê. Les wårdeus criyint.
- Ås Leus ! Ås Leus !
Les serves ont rulvè leus åtches [arcs], mês l' Leu è dit :
" - Nu boudjèz nin surtout. Les cîs k' arivat, c' est des camarâdes ki v' vunat rvindjî.
Nosse chef, lu Grand Marichå, ku v' counichèz bin, m' avot avoyî pou vey, mês il årè sté hodé d' ratinde et il è vnu. Dovrèz vitmint les uch et vive les Leus ! "
Des kékes serves ki s' avint lancî ådvant des cîs k' arivint, i s' ont mètu avu zès. Lu Leu è co criyî in côp :
" - Vive les Leus ! "
Et a pårtu du c' moumint la les deus bandes n' ont pu fwêt k' ene et l' piyadje du tchestê è cmacî. Dju n' vlans nin raconter ça mês les Leus et les serves su rvindjint, èt bin ! Il astint coume aradjîs cand i rcounichint yåk da leur. Et il astint come sôlés a weyant k' il astint mwêsses du leu mwêsse.
Sapinse les vîs ki racontint ça, tout çk' astot trop pèzant û trop tchôd pou-z esse alvé astot spiyî a mirmirèle. Les meûbes, les tèchons, les cayets, les tåvlês, anfin ttafwêt volot dins la cour pal vite. Les kékes serves k' avint co tnu poul signeur s' avint såvé et i s' catchint. Mês on put dire k' in cârt d' eure après l' abizadje des Leus, ku l' signeur et sa seur ont dmèré tous seus et å dzêrt.
Pou çki rgârde lu signeur, lou, djans k' il astot toudi loyî et on l' è atrinné djondant ene pitite tchapèle dulé la çmintîre du tchestê. C' astot l' Leû ki l' wårdot. Il avot s' pwagnârd dulé lou et il aprètot ene cwade pou pinde lu signeur. Sa seur bèguine astot adgnoléye dulé lou. Ile sayot du l' rumonter come ile plot a l' acouradjant. Lu signeûr è zoublé å hôt a wèyant ku l' Leu aprètot ene cwade pou l' pinde, èt i dit insi al bèguine :
" - Cè k' i fwêt la, lou, çtia ? "
K' ile dit, la bèguine :
" - Nu sondjèz pus k' a moru, fré. " (Ille avot bin vû çu ku l' Leu astot k' abridlot). Ile comptot bin esse pinduwe come lu signeur. Mes lou n' astot nin animé pou la mwârt come liye. I s' dijot dins louminme ku tumer dins ene bataye, albouneure, mês zesse pindu pås Leus, ça ly parèchot lu pus grand d' tous les maleurs. Tout d' in côp, il è veû ku l' Leu passot la cwade su ene grosse brantche doul grande Croû du tchestê, dlé la tchapèle. Et la bèguine ly dit co :
" - Nosse frére, c' est la mwârt ki nous ratind ambèdeus [tous deux], asteure. "
Lu Leu, k' avot bin oyu tout çku la bèguine avot dit a s' frére, s' è rtoûrné padlé zès a riyant d' ene drole du manîre et il è dit insi :
" - Ebin, signeur du Tchestê d' Leu, come tu l' pus vey asteure, c' est les Leus k' a sont les mwêsses, et pus les signeurs. Il ont aprèté leu foutche du djustice ki våt bin la tinne. Ile våt mî pask' ille est djusse. "
K' ile dit la bèguine ou Leu :
" - Et v' wazèz bin vz êdî d' ene croû pou pinde in signeur ?
- Poucwè nin ? k' i dit l' Leu.
G. Lucy, divins: Lu ptite gazète dou Rasgoutadje des Bassårdinreces, l° 24, decimbe 1997.
- Lu Criss e dit k' sa croû siêvrot al punicion du fwârt et d' l' oprimci. Ti, l' Signeur, rucmande tu-n âme si tu nn ès yene, pasku tu va parèche duvant l' Grand Mwêsse ki srè t' juje.
Lu signeur è ahoûlé in bon côp (C' astot in couyon, i n' astot fwârt ku dvant les cîs ki n' årint sû su rvindjî. Il è volu câsser ses loyins mé il astint afernowés et l' leu astot ki l' nargot.
Lu signeûr n' a croyot nin ses oreyes ni ses ouy. Il è insulté l' Leû, pu i l' è mnacî, pu al fin, cand il è bin vû k' i n' sårot rin fwêre, il è supliyî l' Leû èt lî fwêre des promesses (k' il astot bin dècidé a n' nin tnu).
Lu leû lî è dit
- Rucmande co in côp tn âme pasku cand l' ombrîre du solê arivrè su la croû, on t' pindrè
Lu signeur, ladsu, è bin vû k' i falot k' i bache
La bèguine l' è pri din ses brès
Ladsu, lu signeur è dit:
- Mariye, ma bwêchèle
- Ayi, èt ku v' n' ôz nin volu choûter, k' ile dit la bèguine.
Asteûre, dijèz vôs priyîres, sul pô d' timp k' z ôz co a viker
Rantindans co in ptit boket, pu z îrîz rjonde vosse pitite.
Mariye. Et a djant ça, ile s' avot abachî dlé s' frére. Tout d' in côp, ille è vû ene ascripcion må fwête, su ene pîre du fossè. Ille è dit:
- Lîjèz, la, nosse frère, çu nom la k' est scrît s' la pîre.
- Nonnè, k' i dit l' signeur a wêtant la pîre.
- Z' ôz twârt, k' il dit la bèguine, pasku l' cî d' ene pôve fame k' è yu dandjî d' vous èt ki vz è vnu trouvé, c' est du bin k' z ôz fwêt, èt ça v' srè compté.
Adgnoléve dussu c' pîre la, La fame k' est padzou, c' est la viye Magrite Durat. et ile cåze ddja ou Grand Mwêsse pour vous.
Nu dzespèrèz nin.
- Magrite Durat, k' i dit l' Leû a låtchant la cwade kî k' i cåze du liye ? Eyîsk' ille est ?
- Dins la tère bènite dul cimintîre ku m' frère lî è dné. Lu Grand Mwêsse nn est tèmwin
- Comint ça k' i dit l' Leû ?
- Si vz astèz du payi, k' ile dit la bèguine, vou dvèz sawè k' la Magrite è oyu sa place jusk' a sa mwârt dulé l' feu al tère du chatô d' Tchestê d' Leu 1. Et cand ille è sté mwate, lu curè
(1) Rulvoz çu ratournûre ci ki mousture ku l' vî mot walon est "tchestê" mè k' il è sté raplacè pa "chatô". Dud la lu rdoubladje l' è atèré a l' èglîje.
- c' est bin vrê, ça ? k' i dit l' Leu èt l' ké k' c' est k'è scouru çu fame la ?
- Il est la dvant vous.
Lu leu è rwêtî l' signeur, pu la pîre. Il è tiré sa calote, i s' è adgnolé pu il è djondu les mwins.
- Esku v' counichîz Magrite Durat, k' ile dit la bèguine toute subarèye.
- Mi, k' i dit l' Leu d' ene drole du vwas, c' astot... c' astot ma mère.
Lu signeur èt la bèguine, a-z atindant ça, ont fwêt in cri a su rdressant
- Vosse mère, k' ile di! la bèguine Adon, vz asèz l' Todtor, lu cî k' on loume lu grand Grigneus.
Lu leu è fwêt signe k' ây dul tiêsse.
K' ile dit co la bèguine.
Dju rmerciye du tout keur lu Grand Mwêsse du vz awè dzignè,vous, pou duspôzer d' nôs viyes, ca dj' avo yåk a v' rinde dul pårt du vose mère k' est la yôt, asteure.
Et ladsu, ille è pri in cotion ki pindot a s' cô. Et d' in satchot ki pindot après, ille è tiè ene bagne d' årdjant k' ille è stindu ou Grand Totor. A lî dnant ille è dit insi:
C 'est l' aliance dul Magrite Durat. A morant ile mu l'è rmètu come dèpôt. Purnèz la come ene rulike, pasku la fame ki l'è pwarté nous wête du la yôt, asteure.
Lu leu è pri la bagne, pu i l' è rabressî, Pu il è tapè les ouy su la tombe du sa mère, pu sul signeur. On weyot bin k' i gn avot yåk ki lî grèvissot din l' keûr, mé cwè ?
Lu signeur come s' i sul weyint nin.
Tout s' rassannot pou-z animer l' signeur a moru, èt èco! Il årot mî inmè tumer a s' batant avu in nobe ku d' mon biesmint pindu pou in Leu. I rlûve la tiêsse et dit insi ou Totor:
- Alans sk' al fin.
Ciddé, dju dvans dire ene tchôze. Lu Leû, k' in rprotche, û ene priyîre årot putète fwêt rèchu d' ses gonds, è dmèrè tout paf du vey lu signeur si trankile duvant la mwârt.
I s' è bachî padzeu lou, pu i lî è dusloyî les mwins. Lu signeur è sté témint ètouné k' i n' è sû cwè dire a wèyant ça. Pasku çu n' est nin lou k' årot yu dusloyî in serve prîjnî.
Têjez v', dit i l' Totor. Nu ratindèz nin k' les ôtes rarivinche. I gn è des tchvås dvant l' uch. Rèche vite èt bon voyadje.
Lu signeur niunn è nin volu sawè dju. et il è sêwé å pu vite. Il è fwêt dner ou tchvåtout çk' i plot. Les ôtes Leus astint témint ocupés a piyî, k' i n s' ont nin a vizé ku l' signeur su såvot. Les cîs k' wårdint l' uch d'intrée avint sté rdjonde les ôtes. I n' vlint nin piêde leû pårt du butin. I n' su fiyint nin ås ôtes. Su c' timp la, la bèguine avot roviyî tot tout çk' i s' passot åtoû d' liye.
Ille astot adgnolée din la ptites tchapèle. a djant s' tchaplet. Tout d' in côp, ille è rulvé la tiêsse. I gn avot ene grosse luweur ki lumot les vites dul tchapèle.
Ille è volè a l' uch.
Lu tchestè astot a feu.
La comint k' ça avot sté, wê.
Cand les piyârds ont yu pri tout çk' i plint pwarter s' leu spale, il ont foutu l' feu al barake.
I l' ont alumè a 50 places difèrintes. Et pu l' vant vant s'è alvè pask' on sèt bin k' in gros feu fwêt alver l' vant. Les Leu toupinint d' plêji a veyant grèyî l' tchestê. I s' dirijint su l' uch d' intrée. I su rsåvint, cwè. Tout d'in côp, la bèguine les è vû rabizer dins la grandes cour, on-z è atindu in brut d' års [armes] pu des cîs ont intré dins la cour a criyant.
Tuwe, tuwe!
Lu premî an tête, c' astot l' signeur du Tchestê d' Leu. A s' såvant, il avot crwazé ene trantinne du parey a lou ki s' såvint ossi.
Et i lz avot décidé a vnu dustrûre la bande du Leus k' astint a s' tchestê.
La bataye n' est nin sté longue. Su in cârt d' eure du timps les Leus ont yu sté rustulès. Ça n' vut nin dire k' i gn è nin oyu mwintes nobes - û swa-dizant - du scrotès. Pou fwêre lu compte, dju dirans k' i gn è oyu ene kinzinne du scafiyîs.
Les cîs ki dmèrint ont couru après les Leus ki s' såvint dins les près a pwartant leu butin.
Su c' timp la, lu signeur, lou, wêtot åtou d' lou.
Et kesk' i weyot. Lu tchesté k' achèvot d' brûler Les cours k' astint lîtées d' mwarts et d' blessîs. Anfin tout s' bin, i gn a dmèrot rin Oumes èt tchôzes, c' astot toutes ruwines.
Su pwagnard ly è chipé fû des mwins, pu il è mådi les Leus. A c' moumint la, ene mwin l' è hatchî pal mantche du s' mantê. C' astot sa seû bèguine.
Ile lî è moustré la tère roudje du sang, pu les cadâves, pu l' cadâve du grand Totor k' avot tumé yink des premîs. Pu, ile lî è dit Ça dêrè a reflechi ås ôtes signeurs, ça. Et surtout, nosse frère, nu mådichèz pu les Leus pou leu rvolte c' est vous la cåze. Si vz årîz yu sté pu dous avu zès, ça n' årot chûr nin arivé. I gn è des côp, la rvolte ku c' e-st in dvwâr.
Lu signeur du tchestê d' Leu e nnalé a maltounant. Et twas djous après, des tayeus [bûcherons]l' ont rtrouve pindu a ene hesse.
Cu rvolte la furi loumée La rvolte de Leus.
Les ôtes Leus ki n' avint nin sté scafiyis ont cotinuwé la lûte.
G. Lucy, divins: Œuvres complètes, Palijhoû, Yves Joblinsins date.
(Page de l'hiver) Pådje di l' ivier.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje.
(Back index par sujet) Alans rzè a l' edesse des sudjets.
(Back index wallon commun) Eviè l' pådje moennrece do rfondou walon.
(Back textes en wallon commun) Erdalans sol pådje des scrijhaedjes e rfondou walon.
