Nicolas Lequarré, ancien président de la SLLW. Nicolas Lequarré, k' a stî prezidint del Soce di Lîdje |
Vey voltî s' linguèdje, c' est vey voltî si ptite patreye
" Aimer sa langue, c'est aimer sa petite patrie " (Nicolas Lequarré)
Un texte scientifique en walon en 1907.
Li manôye å vî Payi d' Lîdje.
Dins l' gros lîve ki l' baron Jules dè Tchestret d' Hånèfe a scrît, l' an 1890, sol manôye å vî Payi d' Lîdje, i n' freut nin a s' ritrover dvins les manôyes d' avåchal dè timp passé. Et minme, avou ci savant lîve la, on-z a co del rûze di tirer l' afêre å clér, paski, so on pô pus d' noûf cints ans, nos avans oyou co pu d' cinkante princes-evekes ki batît manôye, k' on nnè fôrdjîve divin tot plin des plèces, come a Lîdje, a Curindje tot près d' Hasse et pus tård a Hasse, a Dinant, a Fosse, a Hu, a Måzèk, a Måstrèk, a Sint-Trond, a Tongue, a Twin, et a Vîzé, et k' on i féve des péces di totes sôres di cognes, avou lz års [armes] di Lîdje, del Hesbaye, di Durasse, di Moha, del Campène, di Horn, del Condroz, di Bouyon, - wisk' on frawtinéve voltî, paski c' n' esteut nin tère d' impire - et dè payi d' Inte Sambe et Moûse.
Come vos l' vèyez, c' e-st a s' î piède.
Ci n' sèreut co rin s' i n' aveut oyou è payi ki l' manôye del Principåté, mins i nos dmeure co traze et traze ôrdonances des princes-evekes et des Cris d' Pèron ki markèt a cbin k' on-z esteut oblidji di rçûre difèrinnès péces d' ôr et d' årdjint del Bavîre, del Bourgogne di Cologne, di Djulier, di l' Espagne, del Flande, di France, del Guèle, dè Hinnôt, d' Inglitère, di Lucsimbork, di Nameur, di l' Otriche, dè Portugal, d' Utrek, et des ôtes et des ôtes.
C' e-st on foû grand ovrèdje di rcwèri tot çoula et i mel fårè bin lèyî po pu tård et n' divizer oûy ki del manôye di Lîdje dè timp di nos treus ou cwate dièrins princes-èvèkes.
Mins i n a co ene ôte hame el vôye: c' est ki l' no d' kékès péces a candjî d' valeur avou les annêyes.
(…)
Les vilès djins savèt co bin çou k' c' esteut in aidant et on patår vola passé cint-z ans. Åréze, pol ci k' l' åreut roûvi, i n a ene tchanson di totes bwegnès rapwètroûles k' ennè wåde li sovnance :
Cwate aidants c' e-st on patår ;
L' årdjint est fait po rôler ;
L' ci k' va-t a tchvå so ene eknêye
S' fait pus nåhi k' aroter.
Inte di nozôtes seuye-t i dit, li ci k' a scrît ces rôyes la ni s' dotéve wêre ki l' deuzinme mitan dè dih-nouvinme siéke vièreut des ciclisses a cavaye so ene monteure ki n' ravize nin co si må ine eknêye [pince de forgeron], po li speheur dè mons.
Disk' a l' an saze cints on n' divizéve nin d' patårs e payi d' Lidje. Çou k' on-z a loumé dispôy on patår, davance on l' louméve in aidant ; come on s' ennè pout åheymint assurer dvin ene cincantinne di "Cris des Manôyes å Pèron d' Lîdje" dispôy l' an 1477 disk' å ût di djun 1600 et k' in imprimeu, Guiyame-Hinri Streel, imprimeur de son Altesse sérénissime, a rassonlé dvin on lîve di l' an 1675. Ces akes la réglèt po cbin d' florins et d' aidants d' Lîdje i faléve prinde téles et téles péces d' ôr et d' årdjint des ôtes payis.
(…)
Ver chal, i n a ine cintinne d' annêyes, tos les comptes des maireyes, dè goviernumint, del dowane, des rciveus d' contribucions, ee vos nn årez..., estît faits a francs et a çantimes, mins cåzi totes les djins, avou des pèces d' onk, di deus, di cink et d' dî çantimes, comptît todi a patårs.
Divant d' aler pus lon, i n' si mete nin måke, dji v' deye chal k' i a co ene cwernete del province di Lîdje wice k' on compte todi a patår et a-z aidants. C' e-st e payi dè Rwè ou l' ancyin duché d' Limbourg, ås martchîs d' Hêve, d' ås Batices et nawêre å ci d' Åbe [Aubel]. On î vint l' boûre al lîve – k' e-st oûy on dmey kilo et a ottant d' patårs et d' aidants. Egzimpe : å martchî del saminne passêye, on v' dîrè ki l' boûre a stu a vint-cwate patårs in aidant mons. Si vos loukîz l' gazete, vos veurez k' on a vindou li dmey kilo d' boûre a 1 franc 45 çantimes, paski l' gaztî, lu, ni wèzreut dvizer d' lîves, di patårs ni d' aidants. Volez v' savu pocwè k' on vind l' boûre ainsi ? Dji vz el va dîre.
Les vatchlîs dè payi dè Rwè sont turtos on pô ou minme bêcôp pice-crosse : c' est l' mestî k' el vout.Come on n' såreut ramourner l' manôye dè vî payis d' Lîdje avou l' cisse d' oûy tot toumant djusse et ki l' fracsion profite todi åci ki lîve l' årdjint, li vatchlî rçût, po tchake lîve di boûre, ine tote pitite sacwè d' trop ki n' lî våt ki vint-cink ou cincante çantimes po tote si batêye, mins c' est todi ottant.
Cwand Napoleyon, l' an cwinze, fout rviersî, po tot les Beljes avît todi el tiesse leus vîlès mezeures et leus vîlès manôyes et s' enn aveut i dvins zels ki comptît bin k' tot çoula aléve raviker.
Ç' a stu l' goviernumint olandès k' s' î a l' mî pris po-z aminer l' candjmint di ptit, tot dnant les vîs nos ås novèlès mezeures, come ine el ou ine ône po on mète ; on kop (une coupe) po on lite ; ine mudde (un muid) po on stî, etc.
Pol manôye, ci fout co cåzi parey. I prinda l' vî no d' florin ou gulden, k' on louma cårlusse a Lîdje, mågré k' euxhe cåzi l' dobe di valeur di l' ancyin cårlusse, pusk' i passéve po 2 francs 11 çantimes, mins el pårta, come li franc l' aveut stu, e cint ptitès pèces di keuve, k' on louma on çant, el plèce di honderdste, paski l' mot roman çant, ki n' a k' ine silabe, rôle bêcôp mî ki l' mot tîhon, k' est målåhey a dîre, minme po lz Olandes.
I fwèrdja des pèces di keuve d' on dmey çant et d' on çant, des cisses di compozicion d' vint-cink çants avou on grand doblu (W), k' on louma bin dè timps å long ver chal des pèces di nouf patårs, paski c' esteut cåzi djusse çoula ; des pèces di cincante çants ou d' on dmey cårlusse, des cisses don cårluse, et hay vos nn årez.
A c' sudjet la et c' sèrè po fini, dj' a ene rimarke a fé ki troûve si plece vochal.
E francès, li cintinme pårteye d' on gulden come li cisse d' on dolår d' Amerike, si screye cent, come li nombe cint et s' prononce san. Todi come li nombe. Les Olandès ont fait a leu mot cent on pluriel tîhon centen et on roman cents avou ene S al cowe.
Nicolas Lequarré, divins: Bulletin du Dictionnaire général de la langue walonne, Tome II, 1907 (SLLW).
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
(Back textes est-walons) Po raler sol pådje des scrîyèdjes e walon do Payi d' Lîdje.
(Index par auteur) Indecse des oteus
(Back page menu liégeois) Hay ervôye sol minèdje po les Lîdjwès .