|
|
Marie Vandenheuvel Li pådje dal Mareye di Vedren |
|||
|
|
Marie Vandenheuvel Li pådje dal Mareye di Vedren |
|||
Dresséye:
Tot aveut candjî. Les djins avinne tchåssî leû lêde êr des mwês djoûs. Asteûre, i purdinne ça åtoû d' zels come des biesses k' årinne sitî doûmiesses. C' est bin l' vrêy ki, dispeûy sacants mwès, li maleûr nos aveut tortos èmacrâlés dins ses hernas. Branmint des djins, rascråwéyes dins l' pènin, avinne pierdu espwêr, picote a migote. On-z aveut rovyî pocwè çk' on vikeut, mougnî, dwarmi, et fé s' bèzogne. On pinseut bate l' êwe.
Les breyadjes des èfants ni tchawininne pus dins les cortis et les scoles. Leûs riyas s' avinne ènûlés. I gn aveut bin lontins ki les mêsses di scole avinne sitî rèvoyîs è leûs måjones, et one hapéye ki les tournikets des fiesses estinne a stok. Les botikes di djoûdjouwes et di boubounes avinne seré leûs uchs. Les sinteûrs di fréjes et d' èdjaléye crinme estinne yute.
Comint et ouski ça a cmincî, dji n' vos l' såreu dire. Ci ki dj' sé, c' est k' ça a vnu, pitit-z a ptit, et k' ça a stî parey pa tos costés. I disparechinne hâre et hote, a tchokes, onk véci, onk véla. "C' e-st on bizadje, dijeut-on. Adonpwis, n' a-t-i nin stî hapé? Oudubin, i gn a on vèlin k' a fé s' mwêche bèsogne. On n' purdeut nin astème.
Et pwis, ça a stî sacwants dins l' minme payi, li minme viladje, li minme ruwe, chake a s' toû. Des djandåmes avinne sitî ègadjîs po tinre a gougne nos pitits cårpins dins les scoles et les terins di spôrt, mins, ça n' aleut nin mia. On les ressereut, les ârsouyes, dins leûs cortis, leûs måjones, et leûs tchambes, avou les uchs et les finiesses seréyes. Mins, ça a todi stî l' minme, et on n' sét nin co todi pocwè. A fét k' il amininne come li brouheur, li bouneûr des grands tcherpiyeut.
Et, picote a migote, li pawou a créchu, come on feu d' cinde k' a djômyî, et k' rèsprind d' pus bèle, et racsûre, chake ruwe, chake måjone, chake famile. Et come ci n' esteut nin co assez, i n' è skèpyeut pupont d' novias. Les sadjes-dames avinne seré botike. Et, tot d' on côp, i gn a pus yeû minme on seûl èfant ! Li monde aveut divnu pèneûs, sins riya ni djôye...
Avå l' campagne, les bwès sont co todi rimplis des ramadjes des mouchons. Li vî Colas, li, ni s' leye nin toûrner a rin, mågré s' pwinne. On coûr d' èfant toktiyetodi dins oûve. Et, come a st abutude, il èva pormwinrner dins les bwès, avou s' tchet, Tchador. Si vî camarade djipèle padzo les fetchêres et les basses coches, et djiboter berlik-berlok.
I radoûcicinne zels deûs leû disseulance, dispeûy ki l' Mèliye esteut mwate, et ki l' feye aveut mariyî on mêsse di scole del vile. Il ènn a todi pèsant su si stomac, cand i rtûze a ses ptits èfants; mins il a raddimint veyu ki nuk n' a chapé a c' mizere la. Adon, tènawete, il èva å pus parfond des bwès, su tchamps su voye, et s' aler retrocler, po, sapinse li, "rimete si âme a noû".
Ci djoû la, i gn a tolmwinme one sacwè d' pèzant ki li rogne li stomac. Tchador, li, si fêt ostant d' mouron, k' on rnåd rèsseré dins one gayole di piketes.
C' est l' tins d' l' awoûsse ; li solia toke, nin trop fel, et les fouyadjes, riftés pal vint, frumjèynut, dins on muznadje di sospîr.
Tot d' on côp, Tchador a dmeuré ståmuss. Colas tape on ouy hâre et hôte, et i l' ritrove, ossi reûd k' one posteûre grèke, les oreyes dresséyes; "K' avoz veyu, m' fi, one bèle pitite tchiproule, po rciner ? Eles ni sont nin fwârt cråsses, véci, savoz; todi a skivter !"
Colas s' afroye on tchmin ådtruviè des yèbes et les fetchêres, et s' aprotchî. Il aporçût si tchèt ki nn a après on martê-d'-diâle [libellule], ossi grand k' one mwin, ki toûne a carousel, åddizeû d' one djîsse di lîve.
"Leyoz, c' biesse la, m' gamin ! Ele n' a pont d' tchå et d' ochas po vos gros dints !"
Nost ome conicheut si tiestu soçon, et, todi èwaré pa l' afêre, Colas s' clince po l' tcherdjî dizo s' brès. A mitan voye, il est sêzi pa one odeûr d' èdjaléye crinme ås fréjes, ki vint do trô !
"Tinoz, cweski c' est, don, d' ça ? On direut bin k' ça moûsse foû del tèréye. I s' aprotche, "Oyi, c' est bin l' vrêy dit-st i. ". I si rdresse, tot sbaré. "I m' chone ki dj' a oyu des ptits cris d' sori. "
I s' asgligne et, a cu d' pouyon, aclape si-t oreye astok do trô: "On direut des riyas, tote one kêkéye di ptits riyas. Vinoz m' fi, ça dwet yesse on nid di "dji-n'-sét-trop-cwè". Nos èrirans al måjone cwêre mes jumèles et m' lampe di potche. "
A pwinne est-i èvoye, ki l' martê-diâle chore didins l' trô.
Divant di moussî foû del måjone, Colas s' dit k' i valeut mia prinde, dins s' bèzace, one botèye di bîre et do fromadje, des côps k' i trovreut on trô d' nûtons.
"Ça lzeû frè plêji, et dji wârdrè leû scret, s' apinse-t-i. Et adon, i rimplit one jate avou do lacia, et s' bouter foû èvoye, l' uch bin seré, leyant Tchador a s' prandjêre. A sacwantès ascåchiyes do trô, i s' arète, si catchî dins on bouchon, et s' achîde, ses jumèles su les dgnos, et ratinde al ravåde. Et, a broke po ki l' biesse ni rvègne, i tûzeut a sacwantès sovnances, di s' djonne tins. Li vwè di s' grand-ma lî rvint è l' tiesse:"Ni vos aprotchoz nin di ces biestriyes la, c' est l' diâle ki les a avoyî po vos macsåder!Vola pocwè k' on les lome martê-do-diâle!"
Kéne pèpète dispeûy adon, cand i veyeut l' ènocinne biesse! I n' si sét ritni d' sorîre, a chake côp ki rtûze ås advices di s' grand-ma.
On ptit brût d' moteur li satche foû d' ses sovnances. Il apougne ses jumèles et taper on ouy... Et... Oyi... , li martê-d'-diâle rivint !
"Tins ! I gn a one pitite rodje bole su ses rins. Cweski c' est don d' ça po one sacwè ?", s' apinse-t-i. Leyoz m' vey. Oyi, c' e-st one biesse-a-Bon-Diè [libellule]. "
Citèle-ci s' èvole leyant l' martê-diâle tot seû, et s' moûssî dins l' trô. One hapéye pus tård, l' pipon a-st aspité et bouter foû del teréye po rdjonde li martê-diâle. Et, disk' a tant ki l' brune vègne, il ont co ricmincî ci djeu la, mwints côps.
A l' anêti, Colas s' ènn èva, sins awè veyu k' one sitrègne istwêre d' amour impossibe. Ça l' tracasse tolmwinme, cite istwere la. Nosse Colas, k' a passé s' vikériye a ravizer les mouchons et tot çki vike dins nos bwès, n' a måy veyu one sacwè d' parey. I s' a tnu a l' awête des eûres å long sins awè d' response. Adon, i gn a k' one sakî ki lî pout dner l' fin mot d' tot ça: c' est Marlou, li Rwè des Nûtons.
Ça fêt k' il aprete kékès bounès boteyes di Vî Keûte et one grosse doréye ås nuches di coco et al crinme. (Istwêre d' adawî one miete nosse fin betch di Rwè). Et vo l' la èvoye, nosse Colas, tot wêtant bin k' on nè l' sûche nins. Après one hapéye, nosse soçon racsût l' intréye do trô des Nûtons. (Dji n' vos dirè nin èwou, paski ces djins la ni veynut nin voltî les estrandjêrs). Adon, i met s' bistoke padvant l' intréye et ratinde.
Et ratinde co et co ratinde... I n' sont nin rades, ådjoûrdu!
Mins, li Rwè a rconchu li satch da Colas, et i vint liminme: "Bondjou, Colas. K' avoz dandjî ådjoûrdu ?"
- Bondjou, Mådjesté. Bin... Dj' a tot çk' i m' fåt, mins dji so tot rmouwé pa one sacwè di strègne.
- Si c' e-st co ådfêt des èfants... Vos l' savoz bin, nos n' nos mèlans pont des cramions des Djins do Djou [terriens].
- Nonna, Mådjesté. "
Li vî Rwè, soladjî, s' achîd su one racène, ricoviète di mossia, et Colas è fêt ostant, su one pîre.
"- Dji v' choûte, Colas.
- Bin, vola, tot m' pormwinrnant dins l' bwès, dj' a veyu one drole di martê-diâle, ki vneut, et rivni toûrner åtoû d' one teréye, sins rla. Il apwarteut et rprinde pus tård su ses rins, one biesse-a-Bon-Diè. Mi ploz dire ci k' c' est ça po one afêre?"
Li Rwè, et les Nûtons padrî, chonnut one miete djinnés, tot d' on côp. Li Rwè ratche è s' gozî et wêtî dzo êr, èbarassî, atoû d' li.
- Bin.
-Savoz bin, dit-st i co, k' i gn a one odeûr di fréjes dins ci djîsse la. Dj' a tote d' sûte pinsé, ki c' esteut on magzå di fréjes des djins d' vos djins. (Dji vz a minme oyu rire!). Mins å dpus k' dji rtûze, å dpus ki dj' pinse ki dji n' vos a måy oyu rire.
Lèbon! Dji... I nos fåt dvizer èchone. Ratindoz yûte, véci. Nos alans rivni. "
One miete sibaré, Colas s' astampe astok d' on buk d' åbe et cmincî a mougnî les fadéyes a l' sirôpe di Lîdje, aprestéyes divant d' ènn aler.
Cand il ont yeu tot lumciné on bon momint, nos nûtons rivègnnut, l' êr grigneûs. Li criyeû disploye si papî (on boket di scwace di bôli), et ricwade, paûjêrmint:
"- Atindu ki vos avoz des ouys po vey, et k' vos n' les avoz nin è vosse potche,
- Atindu k' vos estoz tiestu,
- Atindu k' vos ploz wârder on scret,
-Atindu k' vos avoz tofêr sitî bon avou les èfants,
nos vos califiyans a-z awè li response a vosse dimande... a one condicion: li response dwet dmèrer on scret etur vos et nozôtes. C' est bin compris ?.
- Oyi. " (Rade respondu, ça, Colas! Vo l' la, vosse maleûr !)
Sins waster, i li chone ki s' pia rastrind et k' les ptits nûtons crèchnut. I s' ritrove sipotchî, dzo s' taye di pwin, èmacrâlé dins l' sirôpe, come on mouchon su one coche dåboréye di verdjale.
Il apîce one yèbe et s' rissatche pus lon et ... oufti !
One tchachléye resdonde di bon coûr.
"Vos veyoz, Colas, k' nos savans rire ! Vinoz. "
Marlou, li Rwè, chufèle dins on burton d' brèle [une tige de ciboulette], et, tinoz kî vla ? Nosse martê-diâle!
"Bondjoû, Lucile, nos avans dandjî d' vos po-z aler avå l' camoussote [petite cachette]. Gripans, Colas!"
Et vo les la èvoye, come vint et bîje, a voyadjî a raraye, su li scrène del biesse, agritchîs a on pwel. Kéne avinteure, mes djins ! Des åbes, jusk' å ciél, et co pus lon ! Des nûchètes, grosses co des otos; et les fråbåjes, k' on-z åreut a rnake po one samwinne, rin k' avou one! Ci k' esteut l' pus malåjî, c' esteut les singlés poûrcias [cloportes], todi presses a vos cobroyî. Mins, did la-wôt, pont d' dandjî. Adon, nos arivans addlé l' trô. One foû mèzeûre biesse-a-Bon-Diè si vint taper addlé zels.
-"Vinoz, Colas, nos alans candjî d' tcheriyadje. "
Aclapés pa ses pènas, astok do cwâr del catlinete, chake d' on costé, nos deûs camarades èvont, et s' moûssî d' dins l' sipesse, crowe, et freûde têre. Sacwantès munutes pus tård, i rèsconternut des moches-a-feû [vert-luisant], sitinduwes dins one tchabote. Afiye k' il avansnut, afiye k' i gn a todi dpus d' lumrotes, et k' i chone fé djoû. Å coron del tunèle, Colas comprind pocwè çki ça sinteut si bon, one odeûr di fréjes, dispeûy l' intréye: des moncias d' fréjetes des bwès ramonsléyes åddilong del pareûse stopnut l' passadje. Adon, li pîpwê si tape tot doûcètmint.
-"Nos dèskindans véci. Merci, Catline, et a torade. "
Tot d' on côp, li coûr di Colas si rtoûne dins s' pwetrene. Des cints et des cints miles, di tos costés, et di totes les coleûrs, des èfants, djouwnut tot rîyant, tot spitant, tot binåjes...
" - Mon Diè todi, Rwè Marlou, k' avoz fêt don la ?
- Hê, How, séss ! Djel sé bin! Avou tot çki s' passe ådjoûrdu, les omes-fêts [êtres humains] sont des grossès biesses, sins coûr, mins... nos vos inmans bin tolmwinme. Vola pocwè k' nos avans mètu å rcwè, çi k' vos avîz di dpus grand et di dpus bia sol têre. Nos l' avans mètu... pus ptit,... dzo têre...
- Vos n' compurdoz nin ki l' monde ni rote pus tot jusse sins zels. Les djins sont fin sots ! Et leûs parints et leûs grand-parints ont leû coûr moûdri. "
Marlou, one miete co pus cu-cozu:
" - O, vos l' avoz ddja dit ! C' est po leû bin !
- Mins, Marlou, i gn a pont d' avni sins zels; li monde va moru !
- Vos avoz djuré, Colas !"
Cti-ci clince si tiesse, tot pèneûs:
"- Oyi. "
D' åd lon, deûs ptits vizadjes mousnut foû des raploûs et acouru addlé Colas.
" - Djène, Mårtin !, mes ptits pouyons, di-st i, Colas ! Des grossès gotes cournut su ses massales.
- Bondjoû, papi.
- Kéne mouron ki nos nos avans fêt por vos !
- Vos n' avoz nin dandjî d' vos tracasser, papi, véci, nos estans come o paradis !
- Comint avoz avnu véci ?
- Bin, nos djouwîne dins l' corti, et nos avans aporçû Lucile, ki voleut åtoû d' nozôtes, et, tot d' on côp, on-z a raptissi, raptissi... Et l' costîre nos ratindeut. Nos avans voyadjî su ses rins disk' a véci.
- Donoz-m' on betch, mes ptits gâtés!
- Marlou, dji n' sé nin si dji tinrè mi parole.
- Vos dmèrroz avou nozôtes, adon!
- Ni crweyoz nin lèzî awè fêt peu assez ?
- Hum! Li lèçon a kékfiye bin stî rastinuwe. I nos fåt tinre assimbléye tortos. Ratindoz véci pol momint. "
Marlou rchufèle on côp et Catline èl rivint cwêre. Deûs djoûs pus tård, i rvint, avou l' response. Di c' tins la, Colas a mougnî des fréjes et des åbwissons jèyants a s' è fé pèter. I fieut prandjêre.
" - Vos sèroz todi on djonne vårin, Colas, di-st i, tot cheûrant nost ome.
- Adon ?
- Adon cwè?
- C' est donant donant. S' i volnut les èfants, vola nos condicions. "
Colas apougne li papî et l' lire.
" - Bon, mi, dji so d' acwârd !
- Vos n' avoz nin a yesse d' acwârd, c' est ça oudubin rin do tot !
- I n' fêt nin åjî di fé martchî avou vos, Marlou !
- On a rin po rin. Alons, il est tins. Rabressoz les ptits et alan-z è. "
S' i gn a onk k' a stî binåje di rvey Colas, c' est Tchador! Lacobin ki gn a on trô d' pouyes, padrî l' måjone, ôtrumint, il åreut crèvé d' fwin ! Colas s' a metu tot d' sûte a l' ovradje, et a cålé on gazti po lî dire k' i saveut bin èwouçki les èfants estinne, mins, k' i n' rivinrinne nin sins on arindjmint.
" - Ni m' dimandoz nin comint, ou, et cand, fioz sawè a tortos ci k' i gn a di scrît sol papî. Si nos fians tot çk' est scrît, les èfants rvinront sins manke pitit-z a ptit.
Vola ci ki gn aveut di scrît :
- Tos les cias ki front do må a on èfant, seront candjîs è warbô.
- Les grandès djins ki n' sont nin djintis, seront candjîs è maclote.
- Et l' dimègne serè l' djoû des èdjaléyès crinmes a rdache. "
Li djoû ki les èfants ont rivnu, on-z a fêt l' fiesse a tot spiyî.
Vola pocwè: ni fioz pont d' må ås martês-diâles et ås biesses-a-Bon-Diè, kékfiye bin ki....
Mareye Vandenheuvel, nen co eplaidè [inédit]
Cisse novele chal a rascodu li deujinme pris bate di scrijhaedje do Banbwès
Accent original: influence hesbignonne: cårpin [marmot] se prononce cårpègn
Contact: Vandenheuvel, Mareye
Analyse de la langue de Marie Vandenheuvel.
L'utilisation de rfondant walon se rencontre également dans les contes de Marie Vandenhenvel, une raprindisse (néolocutrice) de Vedrin, qui utilise un wallon central standard, avec des emprunts non conscients au hesbignon (caurpègn pour cårpin, cårpê, bambin), au verviétois (martê-diâle, libellule), à côté de formes lexicales sorwalondes (hypercorrectismes, ici de composition) comme edjaléye crinme (crème glacée). Un wallon acquis par la technique des "témoins" aurait donné crinme-a-la-glace ou frisco pour crème glacée, dmwazèle pour libellule et raupin pour bambin. Cette dernière observation montre bien que les sources des néolocuteurs sont forcément hétérogènes. A côté des sources orales des personnes provenant de différents coins de Wallonie, les jeunes écrivains consultent de nombreuses sources littéraires et des sources scientifiques comme l'Atlas Linguistique de Wallonie et les dictionnaires wallon-français.
L. Mahin, divin: Le guêpier orthographique, in: Qué walon po dmwin, Quorum, Djerpene, 1999
Pitite istwere di si vicåreye, pa leyminme.
Dj' a todi bin inmé di studyî et d' lire. Et dispeuy ki dj' so tote djonne, dj' a todi yeu d' l' agrès po les syinces : l' istwêre do vîy timp, li syince des asses et l' istwêre del Waloniye : ses racontadjes, ses sints, ses bias monumints... et Nameur, mi vile.
Dji m' a fait mimbe (et dj' el so co) d' one soce d' årkéyologues. Dj' a sti fårfouyî a Goyet, a Stâvleu, a Sint-Serwai, et dji n' dimande k' one sacwè, c' est d' racmincî. Min asteure, dji n' a wêre di timp. Dj' a fait des studes di medecene et dj' a continuwé po yesse specialisse po les viyès djins.
Li walon, dji n' a nin vnu å monde avou, dj' a tcheyu ddin : aprume, dji n' aveus pont d' tchance : mi moman cåseut l' walon d' Versailles et m' pa, l' cia des Marolles, min il ont todi cachi après des coûrs di walon, sin trover...
Dji n' a måy oyu dire e m' måjone ki l' walon esteut grossi ou bin mwinse ki l' Francès. Nonna, e l' måjone, on-z a todi disfindu l' walon d' tos les costés (et l' waloniye èto!).
Dispeuy li scole primaire, chake anéye, on d' mandeut: "Et cwè ? On n' done pont d' coûrs di walon c' côp ci ? "
Ça a duré totes mes studes, sins rin awè. Et vola set ans did ci, dj' a veyu on papî k' anonceut on coûrs des Rèlîs (Alfin ! dîreut i l' Choumake!). Et dj' a cmincî a-z aprinde et dj' so todi pus binåje di discouviè des bias mots. Dji n' a wêre di timp asteure, mins dji saye co d' aler a li scole des Rèlîs, å Banbwès, di bouter avou l' Ranteule, et dji faî co des fotos et del dintele ås cayets.
M. Vandenheuvel, divin: Novèles des WASAB, n° 45, 2000.
Harmonisation des graphies des textes régiolectaux présentés sur ce site: véci
(Index par auteur) Indecse des oteus
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
(Back textes centre-wallons) Po raler al pådje des scrîjadjes è walon do payi d' Nameur.
Sacwants scrijhaedjes di cisse waibe chal polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt.
Some texts published on this site may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.
