Li batreye des cwate vints. (Le combat des quatre vents) |
Ene novele ki cåze do peupe-sipata do Rwanda, do sida, eyet ... di l' avni do walon.
Nouvelle-essai sur fond de génocide rwandais, de sida, et... de l'avenir du wallon.
Dressêye:
Li rclame o posse.
(li 21 di nôvimbe 1994)
(e walon da tertos)
Dj' a l' sida.
Dj' a l' sida.
Asteme a vos ! Ricloyoz do côp vosse copiutrece et dzinfecter vos ouys a l' alcol, et å rodje cayet ["rouge chose" = mercurochrome].
Dji n' vos frè nén co acroere ki dji l' a-st atrapé avou des sringues må rnetieyes. Ça pôreut esse, portant, ca voci, o Rwanda, les ospitås saetchèt co bén sovint l' diâle pal cawe, et les siringues siervèt et rsiervi, come les ramons dinltins e l' Årdene, disk' a divni stocowes [usées, comme les balais de jadis usés jusqu' au manche]. Si on-z a l' tins, on les passe co bén al bolante aiwe eter deus pratikes. Ôtmint, on saetche cénk cécés d' alcol didins, et l' ritchôker divins l' botaye, po n' rén piede.
Mi sida, dji l' åreu polou atraper inla [de cette façon], seur. Mins dji n' a måy sitî a l' ospitå, mi; djourmåy. Dji su-st on Årdinwès, on fén Ådneus peur sito [de pure souche]. Dji n' su jamwais malåde. Dj' a yeu les rodjetes estant ptit, mins dj' a stî eplocté [vacciné] siconte des noerès pokes et do prindant rôguia [variole - diphtérie].
Mi sida, dji l' a-st atrapé e-z alant vey les femes.
Si ç' sereut tot-z alant vey les omes, dji n' vos l' direu nén. C' est drole ca todi k' eter deus petchîs mortels, sapinse k' on n' dijheut dinltins, nosse sôcieté reye avou onk et voet l' ôte evi [haït l'autre]. Fårè dandjreus rifé on clasmint des petchîs mortels, mî radapté å vicaedje d' enute [åjourd'hui]. Gn årè dazår les ptits petchîs mortels et les petchîs sor-mortels.
Dj' a divnou mo [très] filozofe dispu ki dji sé ki mes djoûs sont contés. Paski, po dire li veur wice k' il est, kéne diferince eter mi et vos ?
"Vos ploz mori dins les dijh ans ki vnèt" m' ont i dit les docteurs li djoû k' i m' on-st anoncé les rzultas des analijhes di sonk. Dji lezî åreu bén rispondu "et vos pareyumint", come on djheut al novel-an, dinltins, cwand ene sakî vs sohaitîve li boune anêye.
Si dji n' l' a nén dit, "et vos pareyumint", dji l' a sondji, todi.
La ddja deus ans did ça. Et sins volou dire ki dji su-st on oujhea d' måle aweure [oiseau de malheur], ni on tapeu d' mwais ouy, onk des docteurs ki m' aveut-st aprindou li mwaijhe novele, Ujinne Kimbantubaya, k' esteut a si dierinne anêye di specialité a Woluwé - on grand dispindeu d' djambons [très grand de taille] di Toutsi - ebén, il a sti touwé o moes d' djun 1994, cwand les milices houtowes, les fameuses interahamwé ont volou dzingnî [décimer] les Toutsis on côp po totes.
Wai, si dji lyi åreu yeu låtchi, a l' Ujinne: "Et vos, vos nd avoz fok pus po deus ans a viker", dji n' åreu nén yeu minti.
Dispu deus ans, dj' a freyi [perdu] d' dijh kulos et dj' a-st atrapé sacwants mehins. Des matchurais [rhumes] k' on n' s' endè sét mete cwite, et des rognes [mycoses] ki m' comagnèt tote li pea, et todi a des laidès plaeces: ås acheles [aisselle], a l' ayine del djambe [aine], inte les deus spales. I m' les fåt médyî totes les shijh eures.
Tinoz ! Dji m' va aler trover mi cujhnî por lu m' adôborer al tinteure d' iyote li cine k' e-st o mitan do dos. Pus, dji rvénrè co cåzer ene hapêye avou vozôtes.
Ça a stî.
C' est biesse, savoz, li vicaedje d' on sidateu. Si dj' åreu yeu dmoré après mon vozôtes, el Beldjike, i m' årént tchôké dins on " çante ", après Hu u dji n' sé å diâle eyou, et-z esse veyou co pî k' on dandjreus prijhnî !
Tot çoula paski, a 29 ans, dji nd a pus ki po dijh ans a viker. Mins, el Mweyene Ådje, valet, a 31 ans, noûf djins so dijh n' end avént pus ki po dijh ans a viker. Wåfred d' Bouyon, Godfrwed e francès, a morou a 40 ans a Djeruzalem, èn an après k' il åyixhe yeu prindou l' veye ås Moslimîs.
Eyet po ci ome la - mi, dit-st i l' fô - ki n' end a pus ki po dijh ans a viker, li moutouwele aléve coschurer et ctaper [gaspiller], al boune, ostant k' i fåt a on viyaedje di 500 Rwandès po magnî et boere et fé dicåce les minmes dijh ans å lon.
Dji n' sé si l' Etat belje et l' Redjon walone mi denront ene medaye pol djoû ki dj' a prindou mes clikes et mes clakes et abizer voci, o Rwanda. Leu budjet s' a tot d' on côp ecråxhi [a grossi] d' ene boune dijhinne di miyons. C' est nén del coine di gade, di ces trevéns chal, par les temps qui courent, sapinse Chôze.
Li Rwanda, conoxhe bén: dj' î a dedja ovré deus ans, e 1988-1989. Dj' î aveu cmincî on pordjet di ptite gazete agricole mins k' aveut vite tourné a cou d' poyon [échoué], paski les rotatifes n' avént måy arivé a bon poirt.
Adon, payî et sins rén a fé, dji m' aveu riscolé [recyclé] dins les pexhons, et monté des vivîs pexhreces [pêcheries].
A, dji n' vos a nén co dit: dji so gaztî di m' mestî. Si vos årîz dandjî d' mi, avoyoz mu on messaedje ciddé [ici]. Pa evoyaedje di pinsêyes, come di djusse. Li Rwanda est co, pol moumint, ene des white spot sol mape daegnrece [mappemonde], onk di ces såvadjes payis la ki n' sont nén co adjondous al Rantoele Etrernete.
Asteure, dji so voci pol pordjet "Catioucha".
"Catioucha", c' est "oronde" e kiniarwanda, li lingaedje do payis. Vos savoz bén, - u vos n' savoz nén - ki li peupe-sipata (li djenocite) di 1994 o Rwanda est li prumî peupe-sipata k' a stî-st enondé påzès medias.
Po spater les Armenyins, les Turks avént yeu dandjî d' ene des meyeutès årmêyes do Moyén-Lvant (Moyén-Oriyant) d' adon. Po spater les Djwifs, l' Adofe avot yeu mezåjhe di tote li lodjistike et li fene conoxhance des SS. Cwè çki ça n' aveut nén costé !
Voci, li manedjmint do dzingnaedje [gestion de l'extermination] des Toutsis n' aveut cåzu rén costé. Ene eståcion d' radio et deus troes bons spikers et 800.000 Toutsis î ont leyî leus hozetes [ont passé l' arme à gauche].
Dins ces spikers la, gn aveut-st on Belje, li Djôr Rouddjou, on valet d' abagants Itålyins di Vervî.
Li Djôr Rouddjou.
Di s' mestî, i boutéve po l' Inami et les CPAS, po-z aidî les malureus. C' est come ça k' aveut rescontré des studiants rwandès, diviè 1990. Ça fwait ki, li Rwanda, ça aveut divnou s' molon [hobby, dada]. Il aveut minme fwait eplaidî des papîs, - nén si må scrîts k' ça, åré - po splitchî [décortiquer] li Påye d' Aroucha [Accords d' Aroucha].
Mins, a pårti di 1993, i s' aveut-st enondé siconte les FPR-îs [partisans du Front Patriotique Rwandais]. Ça fwait k' Habiarimana, ki cmincîve a taper si fås-vizaedje dju [baisser le masque], l' aveut rçû, et lyi dmander di fé del propagande po les idêyes di ses djins.
E moes d' decimbe 1993, li Djôr aveut tapé l' ouxh sol beur [abandonné son poste] avou les CPAS, et s' eståvler e Rwanda, s' î maryî, eyet dmander po bouter avou les " Radio Mille Collines ".
C' est çou k' a fwait djusk' o moes d' djulete 1994.
Abeydimint, les Mille-Collines-isses ont cmincî a taper les FPR-îs a l' abaxhe, et tos les cis ki les sotnént, inte di zels, sapinse k' i djhént, les Beljes del MINUAR. Et dmander ås djonneas di bouter avou l' årmêye siconte des espions do FPR muchyis avå les djins [infiltrés], k' i lomént les inienzi.
Pitchote a midjote, li mot inienzi aveut prin li sinse di djins a s' endè fé cwite adonpwî, di " Toutsis ".
C' est ci rnacant [répugnant] ovraedje la del må-rlomêye " Radio Mille Collines " ki nos alént waitî d' anixhiler [annihiler, contrer], avou li minme metodolodjince ki zels: tot fjhant del radiowigne, poy ki ça aveut tot l' air d' aler å pére des pôces [marcher comme sur des roulettes].
L' operåcion aveut stî enondêye pa "Rapoirteus Sins Frontires". Il avént bassiné tos tchamps tos payis [faire une pub monstre] po-z awè des aidants: des aidants-cwårs [moyens matériels], mins copurade des aidants-djins [moyens humains].
Vos sintoz bén k' on n' si cboutéve waire a l' ouxhlet [on ne se pressait pas au portillon]. Copurade dispoy ki ene dijhinne di paras beljes î avént stî scrotés, tins del mission ABL, dizo l' tchapea d' l' ONU, li MINUAR.
Cwand dji m' a stî prezinté a Brussele, dj' aveu metou so mi papî di dmande: Esperyince dins vosse mestî: deus ans o Rwanda e 1988-1989.
" Cwè avîz fwait låvå ? " m' aveut i dmandé l' egadjeu.
" Dj' esteu dins les pexhons " aveu dju rispondou, po n' nén k' on våye rinaxhî dins l' dossî do " Sillon Rwandais ", wice ki dji m' aveu fwait rilver pal cingue [obtenu un mauvais rapport].
"- Et cwè çki vos avoz fwait dispu don ?"
"- Sacwantès kerwêyes [quelques bricoles] !" dijha dju, tot tapant l' côp foû [en évitant le coup].
La nerén, dji n' poleu nén dire ki dj' aveu stî bineu [chômeur], et-z aler ås femes, et-z î rascråwer l' sida.
I n' avént nén stî rcweri pus lon. Åré, ci n' esteut nén l' moumint di fé l' sipepieus, dowô ?
Ça fwait k' vo m' ci, direut i Mitan d' cok. Mitan d' Cok, c' e-st ene flåwe ki Nonnonke Mimile mi racontéve todi, cwand dji lyi rapoirtéve ses comissions do botike, après scole.
Oyi, ô, aveut co on botike, di ci tins la, a Banessåt.
Banessåt, c' est nosse viyaedje, u pus rade nosse hamtea, cwè. N' endè cåzans nén, ça nos moennreut trop lon. Dijhans ki dji su co del sôre des scrijheus d' walon k' ont skepyî [qui sont nés] dins on ptit viyaedje, k' î ont inmé li lingaedje di nos tayons, ki l' ont rovyî et ont rnaké dso [dédaigner] cwand k' il alént e scole. Et ki l' ont raprindou a on moumint dné, e voeyant ki c' esteut-st on trezôr.
Dji su-st on scrijheu d' walon come les ôtes, come les ôtes proze-sicrijheus, todi.
Dj' a lejhou ene banslêye di proze e walon, et del powezeye eto. C' est nozé ki l' diâle. Ça a djusse on fayé ptit defôt. Ça s' passe todi dins on ptit viyaedje del Walonreye, eter 1900 eyet 1960, et emon des ptitès djins. Sovint, gn a onk ki mourt al fén do conte, sovint on malureus k' a yeu on accidint, ubén ki n' esteut nén come èn ôte.
Av' lejhou "Pitit d' mon les matantes" då Djôzef Calozet, " Li ptit Bêrt " då Gusse Laloux, u " C' est toudi l' aiwe ki doime ki neye " då Louline Voye ? Des fels sicrijhaedjes, vormint, ki m' ont fwait braire a tchôdès låmes. Mins todi l' minme siplaca [stéréotype] sol minme sipoule [récit]. " O l' pôve pitit laid mvé ! "
Dandjureus ki c' e-st ene boune ricete, ca dji su ki fwait parey co avou ci rapoitroûle chal. Dj' a l' sida: dji mourrè al fén, c' e-st acertiné.
Dj' a l' sida. Dji prin mi AZT tos les djous. Dji prin, eto, mi Nivakene pol five fagnrece [fièvre des marais], li malaria si vos l' conoxhoz mî di ç' no la. Totafwait s' comaxhe e mi stomak et dj' a mo sovint håsse di rnåder. Feliss Bayou, li rbouteu di Toumba, on forbot [faubourg] di Kigali, li Feliss, di dju, mi fwait ene maxheure avou totès sôres di yebes. Di dpus ki dji l' prin a tot côp bon ene dimeye-eure divant mes catchets, ça m' va ddja bråmint mî.
Wai, metans, asteure, ça m' va å pére des pôces. Dj' a l' ravica ! Dji su-st escoûssi po-z aler fé risponde (eterviouwî, sapinse k' on n' dit) on vî chef toutsi, Djervai Satirama.
Li Djervai Satirama, c' e-st on parint al cwatrinme botnire do dierin Mwami (li dierin rwè) do Rwanda. On ptit rabodrou [trapu], nén ddja on mete céncante hôt. Vos l' denrîz, a cint-z uros [euros] siconte d' ene çanse, po on Houtou. Et portant, i s' dit Toutsi peur sitok, do costé di s' mame, et i vos l' mostere tot vos disbobinant tot si sto d' famile (l' åbe djeneyalojike, dirîz).
Il a raprotchi Kigali. I n' dimane pus k' a ene eure lon. Dinltins, i dmanéve dins les tienes, al bijhe del mwaisse-veye, dipus d' dijh eures lon. Il a volou di tote foice wårder li vicaedje d' on ptit viyaedje, sins s' aler tchôker dins ene di ces gayolires [cité] la, k' i gn a al veye, et ki ses soçons do FPR (li Front Patriyotike Rouwandès) lyi volént bayî po rén.
Todi li minme adjinçmint d' viyaedje ki l' ci ki dj' aveu vizité la totaleure dijh ans.
Cwand dj' a-st arivé e l' après-l'-dinner, avou mes clikes et mes clakes, et tote l' ustireye di gaztî-o-posse [journaliste radio], li Djervai Satirama n' aveut nén co sopé.
Ni croeyoz nén k' i vos va magnî ene djate di sope et des vitolets-fritches. Nonna, leyoz mu vos conter si marinde
Les Batoutsis, come les Bahimas do Kenya, et co les Baniamoulengués do Kivou bijhrece, i n' magnèt cåzu rén, don, ces djins la. I boevèt di l' ikivogouto et ça lezî dene ene santé d' fier.
Åré [d'ailleus], Djervai Satirama, k' esteut sochef a Mwengo la shijh ans et ki, dedja adon, mi parexheut pår on vî ome, ebén, i n' mi shonne nén pus vî enute. Portan, end a cnoxhou, des rascråwes, so les doze dierens moes, wice ki les milicyins Houtous des interahamwé passént leu tins a dischafyî do Toutsi ["casser" du Tutsi].
End aveut i veyou, do tins, po-z espaitchî les djins di s' comoudri [s'entretuer] dins si ptit viyaedje. Come dins tos les viyaedjes d' avår la, gn aveut ût Houtous po deus Toutsis. Et les canvolants di " Radio Mille Collines " ki brutiént leus hayimiveus - hayimiveus et heyåves [haineux et haïssables] - messaedjes a longueur di djournêye.
"Les inienzi, les espions-aidants des FPR-îs, ont moloné [taraudé, miné] nosse societé; i sont pattavå; i son-st asto d' vos. Fijhoz lzî leu fiesse ! C' est zels ki nos on-st acwerou [chercher noise]. I vlèt rivni so les droets ki ns avans wangni al Revolucion di 1959."
"Li ci k' apice on bazoungou [blanc] dins les cis ki boutèt avou les FPR-îs, on lyi denrè ene boune dringuele."
"Si les Toutsis ont spotchi [opprimé], et spoujhi [épuisé] eyet forsipoujhi [surexploité] li peupe houtou, c' est les Beljes li dfåte ! Les Beljes sotnèt les FPR. C' est dins l' aroyaedje [secteur] des sôdårds beljes del MINUAR ki l' avion da Moncheu l' Prezidint Habiarimana - ki l' Bon Diu li rçujhe e s' paradi - a sti dischindou."
"C' est l' djenerål Dallaire, li chef des sôdårds beljes, ki mostere ås FPR-îs comint fé po-z avancî. Soeye-t i k' i fwait si ovraedje sins tni avou nouk, soeye-t i k' il enderva e si payis."
...
Faleut i espaitchi les djins di schoûter l' posse ? C' esteut refoircî l' apinse ki zels, les Toutsis, c' esteut des dictateurs, ki voeyént evi [détestaient] l' progrès.
I n' lyi dmoréve pus k' a cåzer, a djåzer, a dvizer avou les djins, djoû après djoû, vesprêye après vesprêye, shije après shije. Lezî conter leu vî payis, copurade åzès djonnes k' avént stî e scole - e francès - et ki n' conoxhént pus rén des uzances et di l' istwere di leus ratayons. Des sfwaits absujheus [disciples tout trouvés] po les prêtchaedjes des " Radio Mille Collines ".
Nén muchyî l' veur, nerén [ne pas non plus cacher la vérité]. Ayi, les Houtous estént e payis divant les Toutsis. Mins les Toutsis, c' esteut les dischindants da Noyé, di si troejhinme valet, Cham, po dire li vraiy.
" Noyé aveut troes valets, sapinse li Bibe: Sem, Cham et Djafed."
Po les Rwandès, di tolminme kéne nindje, rimonter al Bibe po splikî les pondants et les djondants del societé d' asteure, c' esteut ene aseurance di dire li vraiy.
" Nowè esteut-st on cultiveu, on tcherweu. C' est li k' a ahivé [planté] li vigne, k' end a rascodou les reujhins, k' els a stoirdou et les fé carmoujhî [fermenter] po fé do vén. C' est li k' a sayi li vén et k' end a sti sô. Ki s' a dismoussi divant les djins, divins si sôlreye. Adon, sapinse li Vî Testamint, Sem et Jafid ont raddimint apici des covietes et rascovyi leu pére. Tant k' a Cham, lu, il a rî d' lu; il a rî di s' pére.
Dins l' Åtche [Arche de Noé], Noyé aveut tcherdji ene cope di biesses di totes les sôres. Gn aveut ene vatche et, dabôrd, on gayet. Cham esteut ki riwaitîve li vatche roemyî [ruminer]. El riwaitîve flater.
"Vola, si djha-t i, ene mo spågnante biesse [un animal bien économe]. Ele rimagne deus côps çou k' ele magne. Ele dene do laecea. Avou ses flates, k' on leye rissouwer so les paros des meurs, on pout astoker l' feu et l' etertini."
Do côp k' il ont yeu aboirdé o Mont Ararat, e l' Irak did divant Saddam Hussein, Cham a ndalé tot seu po viker si vicåreye, tot prindant li vatche, li gayet, et li ptit vea k' il aveut saetchi so l' Åtche.
"Dji m' vos va asteure conter li paskèye do vêlaedje del vatche so l' Åtche", dijha-t i Djervai, tot s' djocant po boere ene golêye d' ikivogouto.
Li londdimwin do djoû ki l' vatche aveut vêlé so l' Åtche, elle a-st oyeu l' touma [fièvre de lait]. S' aflaxhî al tere sins s' polou rilver, li tiesse riployeye so les coisses, come s' ele sereut k' aschoûtreut [ausculter] si cour. L' aléve falou sonner [saigner]. Li Cham prinda ene flîme [bistouri]. C' esteut ene pitite fene ponte di coutea, k' i s' endè sierveut po scrire so les spales di chamô. Les spales di chamô, c' esteut les pådjes des lives d' adon.
Li pus vî des valets Cham apiça li vatche pal narene et lyi stinde li cô, e saetchant li tiesse å hôt. Cham lyi meta si pôce a l' intrêye del gaveye et li voenne hatrelrece [veine jugulaire] si meta-st a houzer [se gonfler]. Cham crinna [incisa] li voenne avou si flîme. Li sonk sitritcha. I ndè rascoda deus bons lites dins des grandès tåyes di djaeyî [terrine en bois de noyer].
K' aleut on fé avou l' sonk ? Cham moda ene dimeye djusse di laecea, et-z e dner li mitan å vea. Avou l' ôte mitan, deus bons lites, i lyi vna a l' idêye d' el maxhî avou l' sonk.
L' abwesson k' i vneut la d' trover, il endè boeva deus grandès djatlêyes. Tant k' å restant, poy ki si pére eyet ses frés nel volént nén sayî, i les etouna [ingurgita] al vatche. Adon, avou on ptit fistou d' wassin, - ene hôte sôre di swaeye, di rgon, cwè [une variété de seigle de haute taille] -, i tchessa d' l' air ezès cwate tetes del vatche et lyi gonfler l' pé [pis] disk' a tant k' i tinkyixhe come li pea d' on tabeur [tambour].
Ene eure après, li vatche esteut rwereye [guérie] et s' rilver, et si rmete a magnî et a roemyî [ruminer].
Cwand ki Cham eterprinda si long voyaedje tot rmontant l' Aiwe-di-Nîl, del Basse-Edjipe eviè l' Hôte-Edjipe, pus avå les stindêyes di yebes [étendues herbeuses] di l' Abissineye, djusk' ås payis des Grandès Basses [Grands Lacs], i n' boeva ki di l' ikivogouto, do laecea å sonk di vatche. Sins rén mindjî d' ôte.
Et si [et ainsi] racontéve-t i, li Djervai Satirama sochef di Mwengo, djoû après djoû, vesprêye après vesprêye, shije après shije.
Et si aveut i espaitchî ses djins di s' comagnî, di s' discotaeyî n' on l' ôte, come e tant d' viyaedjes do Rwanda. Gn aveut nén yeu on seul moirt e s' viyaedje.
Dj' el saveu ddja bén cwand dj' avna [j'arrivai] e si måjhon pa ciste après-nonne la do moes d' octôbe 1994.
Çou ki dji n' coprindeu nén, c' est pocwè ki ses djins avént skifté å diâle cwand les F.P.R.-îs avént wangni l' guere. C' est çoula ki dji lyi vneu dmander. Et waitî comint etcherpinter on messaedje di rclame, ene propagande a-z evoyî so Radio-Catioucha, po les Houtous brokés voye [enfuis] o Kivou, rivni.
Dj' aveut-st arivé dins les novelès pasteres da Djervai, ene waide [prairie] d' ene vintinne d' ectåres, si novele iguikingui, si novea dominne. Rén a vey avou li stindowe di cåzu meye ectåres k' il aveut a Mwengo. Mins dj' esténs dins l' grande cinteure di Kigali. Li tere esteut pus råle et pus rcwerowe.
Li hierdî da Djervai rivneut djusse avou l' tropea, u çou k' il e dmanéve, ca dj' a l' epinse ki ci tropea chal, ci n' esteut deus côps rén eneviè [par rapport à] li ci k' i dveut tni, a Mwengo, so ses meye ectares.
Dji l' a-st arinné [interpelé], e kiniarwanda, et lyi dmander si si mwaisse esteut la. Il esteut la.
Tot montant l' pî-sinte [sentier], ki gritchîve beazeben, on cmincîve a vey çou ki dveut kétfeye esse li håye di l' eclôs da Djervai. Surmint rprindou a on ptit acliveu k' aveut stî touwé tins do spata [carnage], ca c' esteut ddja des foirt hôts crexhous bouxhons.
On-z aveut rsaetchi l' clozin. On clozin, c' e-st on ptit hopea [tas] di spenes ki sieve di bårire a l' eclôs, po les biesses ni s' nén dlaxhî del nute.
Ådvins d' l' eclôs, des måjhons come c' esteut l' uzance avår la: meurs d' årzeye so des fessaedjes di coxhes; toets di strin, et ene bodjêye divant tchaeke ouxh. Ene bodjêye, c' est come on pare-vint, on hayon fwait avou des fetchires [fougères] et des djonkeas [roseaux] metou po catchî l' ouxh d' intrêye.
Sol dizeu d' eclôs, al copete do tiene, li feu des veas esteut ki blameut, etertinou pa on siervant. C' est laddé k' on loyîve les tot djonnes veas ki vnént di skepyî [naître], et ki n' årént sepou shure leu mére e paxhi [au pâturage].
Li feu des veas, c' esteut madjike. I n' si pleut distinde, ca ôtmint, il åreut yeu avnou grand maleur al hiede; cocote [fièvre aphteuse], fordjetaedje [avortement], rodjès aiwes [hématurie], five ås glandes [fièvre à ganglions], et tot çki s' answi. C' est po ça ki, del pikete al noere nute, setche såjhon come såjhon des pluves, gn aveut on siervant k' esteut metou esprès po ratoker ci feu la a tinzayeure.
Totafwait, vormint, esteut vaici retcherpinté come al vîxhe môde. Dji passa divant li cahoute [case] des valets, divant li cahoute des domestikes, pu divant li cahoute des båsheles, metowe å mitan di l' eclô, ene miete lon des ôtes.
Plait-st a Diu, dji vos dirè, on djoû k' dj' årè bén l' tins, pocwè ki les cahoutes des båsheles sont-st a ene plaece k' on n' ôt nén åjheymint çou ki s' î dit. Ça a a vey avou l' educåcion sessuwale des refoirceyès båsheles [jeunes adolescentes] pa des meskenes-saedjes-dames, metowes esprès po ça. I n' fåt nén k' on oyaxhe les crapôtes criyî. Ôtmint, li cine ki hoûle trop foirt, on li spote do côp "li creyresse" u "li boerleyresse".
Come dj' arivéve divant l' ouxh, ene comére endè moussa foû, sipitante come on dzi [vive comme un orvet].
Ene pitite vintinne d' anêyes, motoit moens, elle esteut moussêye [vêtue] al modiene. On djînse bén splinctant avou ene lådje cingue di cur avou ene grosse ronde blouke, abloucnêye on pô sol costé. Ene pitite taye a royes ki n' lyi catchîve ki li dzo del gavêye [poitrine], ene foite gavêye. Des grands ronds pindants et des longous tchveas, treyis [tressés] a môde rasta. Tot çoula so ene hôteur d' on mete nonante, al boune. Seule diferince avou ene ptite Beljafrikinne di Lidje u d' Brussele: ele roteut-st a pîs dschås.
Dj' a baxhî mes ouys, tins ki mi cour toctéve beazè roed.
Dj' a todi baxhî mes ouys divant les femreyes [représentantes du beau sexe]. Dji n' els a måy oizu atôtchi do djoû. C' est motoit po ça ki dj' els aléve vey pår nute, et todi des cines ki n' avént nén l' droet di dire neni.
Dj' aveu mes ouys baxhîs, mins li crapôte, leye, mi rwaitîve todi. Et s' m' arinna-t ele, e francès, et sins pont waire d' accint, la, valet. U dabôrd, on ptit accint inglès, direu dju bén.
- Bondjou Moncheu Evrard !
Cwè ! Ele saveut mi no, mi no d' famile co bén. Dj' end esteu fén dzôrnyi [profondément troublé].
Dji rliva les ouys: ele mi stindeut si mwin, ene longue fene mwin, avou co les adåboreures [tatouages] tradicionires di leu tribu.
Divant mi risponde, ele lança co d' ene trake, e walon, ç' côp ci :
- Et kés noveles a Lidje ?
Vos m' åriz hiné on warokea [lancé un gourdin] e plin vizaedje, çoula n' åreut nén fwait dipus d' efet.
Ci côp chal dj' î esteu. Ayi, dai, c' esteut Bernadete, li båshele da Djervai, li pus vîxhe båshele di si troejhinme feme, ki dji djowéve a l' fé zopler so mi schô [giron], la ddja shijh ans did ci. Elle aveut ût dijh ans adon et s' m' aprindeut ele li kiniarwanda, et mi lyi acsegnî l' walon. Fifty fifty !
- How do you do ? endè rala-t ele, dandjureus po mi håyner pår ses cnoxhances linwistikes.
- Fine, thank you; but where did you learn english? ki dji lyi risponda, tot fjhant li ci k' el rimeteut ttafwaitmint [entièrement] et ki l' atôtchîve come ene vîxhe soçondje.
- Dji vs el racontrè long et lådje, dijha-t ele, mins vinoz todi. Nosse pére est la ki vs ratind.
Ele porsujha e kiniarwanda, et mi eto. " Landtaal, moedertaal " sapinse nos camaerådes did houte di Wareme. Mågré ki dj' el sipotchîve co bén, li kiniarwanda, d' el cåzer avou zels tertos, ça m' shonnéve come ene marke di respet eneviè mi vî soçon Djervai.
Eto, cåzer kiniarwanda, c' esteut rprinde li tradicion des agents territoriaux, ces djonnes Beljes la k' avént li povwer d' on comissaire d' arondixhmint et ki dvént cnoxhe li lingaedje do payis après troes ans. Ôtmint, leu cotrat ni s' rinovléve nén.
[Dans la case de Gervais]
Djervai esteut ki fjheut si prandjire. E l' voeyant assocté inla, dji behota [toussotai] on ptit côp, a môde di kéconk ki mousse e vosse måjhon sins toker, po vs anoncî k' il est la. Åré, c' esteut, eto, li vî alaedje [habitude] e l' Årdene, divinltins, todi.
L' ome si dispierta doucetmint, drova les ouys on côp u deus, divant di si rinde conte ki c' esteut mi.
- Mon Diu todi, Stefane !, k' il a barbouyi [bredouillé] avou si ptite douce vwès, dji n' vos ratindeu nén si timpe.
- Comint saviz ki dj' aléve vini ? di dju. Dji n' vos l' aveu nén fwait sawè. Et - avou ene glignete a Bernardete - dj' a yeu bea cachî : dji n' a nén trové vosse telefone, ni vosse fak [fax], ni voste emile [e-mail] ezès botins.
- Les noveles vont rade, e ci payis ci, taijhoz ! Et pu, cabén ki dji n' l' åreu nén sepou, nos n' estans nén come les Blancs, ô, nozôtes, k' i vos fåt prinde radjoû po-z aler mon vosse meyeu soçon plin djoû plinte eure. Vochal, li måjhon est todi å lådje po des voyaedjeus k' avnèt a l' eprovisse.
Djervai esteut fén dispierté, asteure. Il aveut cafroyî ses ouys ene miyete et splitchî les tchitchoes [chassis] foû.
- Ashidoz vos, dit-st i.
On s' ashieut al tere, ki c' esteut ene batire [aire de terre battue]. Mins dj' aveu todi sti sbaré del netisté [propreté] di ces cahoutes la. K' on-z î moussaxhe cwand k' on vleut, elle estént todi tertotes bén raprôpreyes, rilujhantes, aléve dju dire. On-z î åreut yeu magnî al tere, sapinse k' on n' dijheut, e l' Årdene, po cåzer d' ene måjhon bén tnowe. Ebén, droci ossu.
- Vos, ô, Bernadete, aminoz on pô ene pea d' antilope pol camaeråde Stefane s' ashire.
...
- Bodjoz vosse tchapea et s' n' vos mete a voste åjhe, la, Stefane, dit-st i co Djervai. Vloz kétfeye rimareder [dîner une seconce fois] avou mi ? On-z a fwait rivni les vatches pus yeure [tôt], por vos awè do tot frisse ikivougouto.
Pol prumire kesse, dj' esteu mo djinné [bien ennuyé]. Dj' aveu on lådje tchapea d' cur, a môde di coboy, ki m' rascovreut pår li hanete. C' esteut por mi s' garanti do solea, surmint, mins copuvite po k' on n' voeyaxhe nén mi pelêye makete, todi dpus diswårneye [dégarnie], avou cisse fayeye maladeye la ki m' dimagnîve mi sonk.
Ça fwait ki dj' a potchî sol deujhinme sudjet, sins pus m' ocuper di m' tchapea catche-mizére.
- Ci n' est nén di rfus, di dju. Li laecea å sonk, parexhe ki ça rind foirt et sûti, et k' on n' est måy malåde avou çoula.
Djervai, ki ses ouys asteure s' abituwént tot doûçmint al loumire, mi rloukîve d' on drole d' air.
- Vos n' m' avoz nén l' air santiveus, ô, Stefane. Gn a-t i ene sacwè ki n' alaxhe nén avou vos, mi valet ?
- Dj' a co rfwait ene grosse crijhe di five fagnrece, di dju mintiveuzmint. Et avou l' renondaedje del radio Catioucha, ça n' aresteye nén. Cwand c' est nén cori a droete, c' est trafter a hintche.
- Ça cmince a-z aler parexhe-t i. Nosse Bernardete l' a ddja atrapé sacwants côps avou si ptit posse. Ele m' a dit k' i gn aveut des messaedjes po les familes cossumêyes [éparpillées] avå l' payis, des conseys po des råcions d' pômagne [famine] po ls efants, et minme des viyès fåves, po sayî d' fé ririre [rire à nouveau] les djins, u risorire, todi.
- On fwait çou k' on pout, avou des usteyes rabocteyes, k' on-z a sovint yeu po rén emon les ptitès radios coistreces [filiales] k' ont tourné e cou d' poyon el Beldjike, e l' Olande, e l' Almagne ey e France. Mins, çou ki conte, c' est k' ça tournaxhe.
- Cwè vôrîz vs di mi? Sabaye comint ki dj' vos pôreu vni a pont po åk [être utile pour quelque chose] ?
- Tuzer avou nozôtes a des spots po ene riclame ki freut motoit rivni les ebagués [réfugiés] ki sont di l' ôte des costés del frontire.
[le désespoir de Gervais]
Djervai ratchitcha co si front, k' esteut ddja foû rôti [très ridé] d' avance. Ça n' aveut nén l' air k' i soeyixhe tchôd tchôd tchôd po nosse pordjet. Dji m' dispaitcha d' reguerner [enchaîner]:
- Si vos n' inmoz nén, on pout ttossu bén eredjistrer sacwantes di vos paskèyes. Djusse po les djins rôre [entendre à nouveau] li lingaedje do vî tins. Do tins ki les Batoutsi, les Bahoutou et les Batwa viként eshonne påjhulmint.
- Oyi, li bon vî tins,... li bon vî tins ki n' rivénrè måy. Tot çoula del difåte des blancs. Nén les cis come vos, u come vosse mononke l' Omer Marchal - li Bon Diu åye si åme - k' avént-st aprin nosse langue et nos uzances. Mins les ptits Blancs ås maletes ki vnént voci po sumer al sizaneye, u po nos rwaitî grandiveuzmint.
Li prumî blanc k' a moussî e ci payis ci, la dpus d' cint-z ans did ci, i n' a nén ddja yeu li honteusté [pudeur] di dischinde di si ågne po-z intrer dins l' eclô [kraal] do Rwè Rwabouguiri. C' esteut vormint yesse afronté, dowô ? C' esteut dismeprijhî nosse vî Mwami. Après, ces djins la l' ont di tote foice volou cviersî [convertir] a leu rlidjon, et k' i båjhaxhe li Croe d' vosse Criss. Il a yeu ptchî [préféré] di pesteler [piétiner], divant leus ouys sibarés, les medayes di l' Avierje. Adon, a ndalé, li tiesse recrestêye, eviè les Payis do Coûtchant d' Osso. Di n' nén ployî, il aveut tot pierdou, åré [sauf] si oneur, eyet li ci di s' race.
- Mins les Blancs k' ont fwait çoula, c' ére des Almands.
- Vozôtes, les Beljes, z aviz on grand Rwè, avou ene grande blanke båbe. Nosse pa racontéve todi k' i l' aveut rescontré estant co tot djonne. Vosse riwè, Yopôl II, dabôrd, a passé l' aiwe di Nîl dins ene betchete [pirogue] et vni trover li Mwami Moussinga Youhi, li Rwè do feu, ki l' rawårdéve so l' ôte rivaedje. Il esteut scrît ki, ci Mwami la, a cåze di s' no, ni pleut pont passer d' aiwe.
Ca alzire [combien altier, noble] k' il esteut, ci rwè la da vosse ! Nos femes li lomît: Imfoura ya imfoura, li Nobe des nobes.
Pus tård, les ptits Blancs ås maletes [fonctionnaires coloniaux] ont-st oblidjî li Mwami Moussinga Youhi, li Rwè do feu, a passer houte di mouze [traverser le fleuve]; ça fwait k' il a dvou abdiker. Mins vs avoz sti bén pûnis po ene sifwaite calinreye [forfanterie]: li valet da vosse Riwè al Blanke Båbe, i s' a touwé tot toumant djus des rotches. Eyet si ptit-valet, il a stî tchessi do trône.
...
Divant l' dislaxhaedje [indépendance], c' esteut les Beljes les sumeus di dzôrniance [semeurs de sédition]. Après ç' a stî les Francès; c' esteut co pire. C' est zels ki sont padrî li moudraedje [assassinat] da Habiarimana. Cwand les deus prezidints do Rwanda (Djouvnå Habiarimana) eyet do Bouroundi (Cipyin Ntariyamira) ont monté dins l' minme avion k' a sti flaxhi djus pa on missile, c' esteut on missile francès saetchi e l' air pa les aschativeus [extrémistes] houtous, sotnous pås socialisses francès. Come les berdôxheus [émeutiers] houtous di 1959 avént sti sotnous påzès catolikes di gåtche, beljes eyet rwandès.
Po les Interahamwé, Habiarimana halkinéve [hésitait] di trop. Et zels estént presses ! Il alént fé poirter li dôlêye [désigner comme boucs émissaires] ås inienzi, et cmincî leus ahoraedjes [massacres].
Et li swè-dijhante mission militaire francesse, li Turquoise, sapinse zels, k' il ont fwait sins dmander l' avis da nolu, c' esteut po vni ramasser les prouves et-z abriber [rétribuer, corrompre] u fé zigouyî les djinnants temons.
Djouvnå Habiarimana (prezidint do Rwanda) ki si areyoplane a stî
flaxhi djus o moes d' avri 1994, çou k' aléve escoûssi
[déclencher] les touwreyes.
- C' est çou k' on-z ôt brutyî, todi [c' est ce qu'affirme la rumeur].
- Les Houtous k' ont dåré evoye ni rvénront måy, apus k' pa strindaedje et pa foice [sauf contraints et forcés]. Cabén [quand bien même] k' i vôrént co rivni, les Interahamwé, ki sont muchyis dins les camps, les espaitchront d' bodjî. Por zels, les civils, c' e-st on bouclî d' tchår [bouclier humain] po si an cas on vénreut cweri après zels djusk' o mitan des camps.
...
Les Houtous ressåvés sintèt bén ki leus djins ont fwait åk di måhonteus. Li ké d' eter zels, ki n' a nén on fré, on cuzén, on parint k' a trimpé dins les bardôxhas [agitations].
- Mins la come vos djins, da vosse, les Houtous di vosse viyaedje, i sont droets dins leus botes.
- Mi, dj' el sé bén. Zels, i l' savèt bén, mins kî çki l' sét co d' ôte. Les ptits chefs do F.P.R. ont passé dipus di dijh ans e l' Ouganda. I n' conoxhèt pus nolu. Des cis k' i gn a, leus parints ont bagué-st evoye dedja e 1961, å moumint del prumire republike houtowe. Et la dvins, gn a des aschativeus [extrémistes], come todi dins les mannetès gueres come citi-cile. S' i voeyèt ene djin moens di on mete ûtante hôte [d'une taille inférieure à 1m80], por zels, c' est onk d' ene nindje dizotrinne [race inférieure], boune a-z esse dizingnêye [décimée].].
- Mins vos, vos estoz bén on Batoutsi, et ni mzeurer ki on mete swessante.
- Ebén, i fåt k' dji rwaite bén a mi. Les djonnes des RPR-îs nos lomèt des "Toutsis metous". E francès, c' est co pus fotant [railleur]: Toutsi autoproclamé. C' est po ça ki dji n' tén nén a-z aler dmaner a Kigali, el corin-veye [centre-ville]. Savoz bén, nosse Bernadete, ebén elle a studyî a Campala, e l' Ouganda, edon, avou bråmint des efants des FPR-îs, et tos Ougandès. On djoû, ele lezî a mostré ene foto da sinne, avou si mére et mi, zeles deus des grandès pîces [perches] et des grandès bardaxhes [gaules à noix] eyet mi... come dji su. Sav' bén k' on l' a rwaiti d' cresse dispu ci djoû la, et l' cåzu traiter di baståde.
- Vos n' dijhoz nén l' veur, taijhoz !
- Obén ca siè ! [que si !]
Tot waitant d' rivni drî rinne.
[tenter de revenir au but de la visite]
On camp d' ressåvés houtous
Dj' avéns vudî a l' ouxh [nous étions sortis] po-z aprester l' ikivogouto. Cwand ns avans yeu magni (u bevou, c' est kine) nosse marinde [dîner] nos rmoussîs-st el cahoute.
- Stefane, mi djha-t i. gn a-t i ene sacwè ki vs anoyaxhe ? I m' shonne ki vos n' estoz waire d' adrame [guère en forme].
- Siya, totafwait va å pére des pôces, risponda dju, po l' balter. Gn a 800.000 djins ki vnèt d' esse sipatés. End a ostant di ressåvés [réfugiés] o Zayire ki morèt di fwin et d' mizére. A pårt ces ptitès tchîtchêyes la, li veye est bele.
- Dji n' vos cåze nén di nos mizéres. Nos rascråwes, malureuzmint, sont-st odzeu del foice d' ene mierdjin [individu isolé], minme odzeu des foices di grandès organizåcions come li Rodje Croe et totes les S.N.R. [ONG] del daegn. Dji vos djåze di vos mizéres, Stefane, di vosse santé. Vos avoz do mwais sonk ki court dins vos voennes.
- Et vos, vos avoz l' ouy d' on fel docteur.
- Li må ki vs comagne, ci n' est nén li five fagnrece.
- Dji nel croe nén. Dji prin del nivakene assez po n' nén co yesse rascråwé avou ça.
- Nosse ribouteu vos a rwaiti, enawaire, cwand vos boeviz l' ikivogouto avou mi. Et s' m' a-t i dné si epinse so vosse maladeye.
- Jourdidju ! Vos nd avoz do diagnostik, dai, la, vozôtes. Mi k' a tourné totes les clinikes del Beldjike po sawè cwè. Dj' åreu dvou vni direk dé vosse ribouteu.
- Ni riyoz nén. Gn a des mås ki vosse médcene ni sét rén disconte.
- Eyet li vosse, di médcene, est çk' elle a on rméde por mi rweri ? U on passe-méde [moyen non médical] ?
- Motoit bén k' åy.
- Dj' el vou prinde do côp, dabôrd, ci rméde la.
- C' est co trop rade pol moumint. Cåzans pus vite di vost ovraedje, ki vos avoz vnou po.
- C' est l' idêye d' evoyî on messaedje o posse, fwait dins les régues di l' atôtchance modiene et del måketigne [marketing], po fé rvini les refudjîs Houtous o payis.
- Bén vos n' avoz k' a lzî dire platkizak di rivni.
- I n' nos schoûtront nén.
- Pinsoz ki l' son di m' vwès årè on meyeu efet ki l' vosse ?
- Dji n' a nén vnou po-z ecassetler vosse vwè mins po scrire li tecse avou vos. Ci serè on vî spîkeu di Radio Catioucha ki lerè l' messaedje.
- Gn a nou messaedje ki les frè rivni.
- Taijhoz vos, vos m' aloz pår disbeli.
- Vos m' fijhoz rire, pa des côps, vozôtes, les Beldjikins. Mågré k' vos cåzoz li kiniarwanda, vos, Stefane, vos avoz ridivnou Beldjikin. Ni rovioz nén ki tot çou ki s' passe asteure, c' est vozôtes li cåze.
[Le partage des vaches]
Dji rwaitîve l' ome. Si vîxhe rôteye [ridée] figueure esteut si plaijhante enawaire. Mins tot d' on côp, les tchårs di s' vizaedje s' avént tinkyi [les muscles s'étaient tendus]. Les noketes des tchifes briként foû des massales [Les pommettes faisaient saillie en-dehors des joues]. Li Djervai avot ravîxhni [vieilli] di dijh ans so deus munutes.
Dji saveu ddja bén çou k' i m' aléve dire. I m' l' aveut dedja seriné la shijh ans did chal, cwand dj' aveu-st ahivé [réalisé] les vivîs pexhreces [piscicultures] di Mwengo.
Eyet cobén d' côp n' l' aveut i nén repeté å Marcel Djandjot, on soçon da nosse pére k' aveut travayi a Mwengo come agent territorial do tins del colonreye.
- Dji vos l' a ddja dit, Stefane, cwand vos estiz co pus djonne, dijha-t i nosse moutoutsi, come s' il åreut yeu lejhou dins mes tuzaedjes. Et dji sé pår bén ki vos nd avoz sovnance.
- Li pårtixhaedje des vatches ?
- Li pårtixhaedje des vatches n' a sti ki l' difén di vosse djudjmint, da vozôtes les Blancs, so nosse sôcieté. C' est cwand k' vos avoz låtchî [laissé entendre], pol prumî côp, ki les Batoutsis estént des signeurs et les Bahoutous des sclåves, c' est ci djoû la, di dju, ki vos avoz bouté l' feu el moye di strin [mis le feu aux poudres].
- Mins c' esteut les Toutsis k' avént totes les vatches, totes les ritchesses. Lu Mwami (li rwè do Rwanda) esteut on Mutoutsi. Et les Houtous travayént por lu. C' est çou k' ces djins la d' Beldjike tuzént, todi.
- Marcel Djandjot, ki vos cnoxhoz bén, avot sti cinsî dins on grand haswè [domaine agricole] après Bastogne. Li mwaisse del cinse, c' esteut on lomé Notombe, on Gåmet. Dji vos rapoite çou ki l' cama di vosse pére dijheut, ca dji n' conoxhe nén totes ces plaeces la k' i djåzént.
Li Marcel dijheut ki les Gåmets et les Flaminds, c' esteut des ôtès tribus ki zels, les Årdinwès, ki viként dins l' minme payis d' Beldjike. Mins Notombe n' esteut nén li prôpietaire des teres: i n' nd aveut fok l' uzufrut. Li ci k' c' esteut da sinne les teres si loméve Van Iperzele, on Flamind, racontéve-t i. Et portant, tot schoûtant Marcel Djandjot djåzer do vicaedje di s' pére, on n' aveut nén l' epinse ki nè Notombe nè Djandjot n' esteut des sclåves, nè Van Iperzele leu signeur.
Asteure, cwand les socialisses ont prin l' vierna del Beldjike, i n' ont nén dmandé a Van Iperzele di pårti ses tere avou Notombe, nè a Notombe di partadjî les vatches avou l' pére Djandjot.
- Et c' est çou k' il ont fwait vochal ?
- Djusse Ågusse ! Dji n' sé vormint nén si c' est les socialisses u les PSC, dji n' a måy yeu beacôp d' agrè po les politicreyes des Beljes. Todi e-st i k' il ont dmandé ås Toutsis di pårti leus vatches avou les Houtous. Ci djoû la, les Beljes ont scoté li hård [lien] ki tneut eshonne tote li sôcieté rwandesse. Et tos les bardôxhas [troubles] k' i gn a yeu dispu don, e 1963, 1975, e 1982, e 1990, et ciste anêye chal, ça a sti djusse les shûtes di cisse flotche [erreur] la, nén pardonåve, dåzès Beljes.
Ca, li ci ki n' est nén acliveu dins s' sonk, cwè çk' i fwait cwand on lyi dene ene vatche ? Bén i l' ahore [égorge], taiss, pu i l' schoirsheye [dépèce], adonpwi, i l' magne.
Minme les ptitès åmayes k' i touwént. C' esteut a-z araedjî. Po schaper les vatches, gn a bråmint des Toutsis k' els ont fwait ratchter pa des Houtous di leu måjhon.
Djervai si avuzion pol Rwanda rexhe del crijhe.
[La vision de Gervais pour que le Rwanda sorte de la crise]
Li dierin Mwami (o mitan)
- Bén c' est did çoula dabôrd k' i nos fåt dvizer: des vatches et des loyéns - des mo foitès hårdêyes [tressages, attaches] - k' atnént eshonne [solidarisaient] li vîxhe sôcieté rwandesse. Lezî dire k' on-z esteut bén avou ci vicaedje la et k' on va sayî di rviker inla.
- Si vos vloz retcherpinter li sôcieté come elle esteut dvant, i fåt rlomer on Rwè.
- Li Mwami ?
- Li Mwami ! Est çki, cwand les socalisses beljes ont cviernè vosse payi, vos avoz hiné vosse Riwè a l' ouxh ?
- Neni.
- Pocwè nos awè spani, dabôrd, nozôtes ? Pocwè awè fwait d' nozôtes des ôrfulins ? Li Mwami, c' esteut nosse pére. C' est li k' esteut prôpietaire des vatches. Et les vatches, i les dnéve a ses meyeus sudjets.
- Des Batoutsis ?
- Ayi, mins les Batoutsis les ridnént [donnaient à leur tour] a leus meyeus ovrîs, Batoutsis et Bahoutous. Si vos estiz Mouhoutou, et vayant a l' ovraedje, vos avîz ene åmaye di vosse " mayeur ", aléve dju dire. Elle aléve a gayet. Ele vêléve. Si ele vêléve ene åmaye, c' esteut da vosse, vos l' wårdiz et insi d' swite.
Waitoz mi ratayon, da minne: i n' esteut nén ddja nè Toutsi, nè Houtou. C' ît on Twa, des ptitès djins ki dmanént e ç' payis chal, co lonmint divant les Houtous. C' est come les Pigmès do Congo. Les Twas ni sont nén des acliveus, ci n' est nén des ahiveus [cultivateurs]. C' est des marxhås et des rbouteus.
On twa, avou ses zwers, divant si cahoute.
Dji n' a måy sepou douvént, mins mi tåye [ancêtre] a sti aclivé pa ene moutoutseye. A crexhou avou zels. Ci n' esteut ki d' djusse ki l' chef di famile lyi dnaxhe ene vatche. I s' a maryi avou ene mouhoutowe, ki travayént dins l' minme famile. Après deus u troes djermêyes di djins [générations], dj' avéns on ptit tropea, et l' pa d' nosse mame s' a metou e manaedje avou ene moutoutseye, sins k' nouk n' î trovaxhe a rdire, A pårti d' adon, on s' a lomé batoutsi. Et mi, a m' tour, mågré ki dji rtire purade di nosse pa, dj' a saetchi al coide [unir sa destinée] avou ene grande dispindeuse di gayoles, ki n' a nén rwaiti ki dj' esteu mitan moens hôt k' leye.
[Gervais se laisse convaincre]
- Mins cwè çki vos lzî bayiz a magnî, a vosse tropea d' vatches, poy ki les paxhis [prairies], c' esteut dås Batoutsis.
- Les stindêyes di yebe [herbe] ni sont nè då Mwami, nè dås Batoutsis, nè dås Bahoutous, nè da nolu. Li yebe, c' est dal vatche [L'herbe appartient à la vache]. C' est çoula ki vos n' avoz måy saizi.
- On n' pleut nén tolminme wårder ci sistinme la. Li tins l' a forcrexhou [rendu obsolète]. A-st on måy veyou ene vatche esse li mwaisse-tinante d' on bén-fond [propiétaire d'un bien foncier] ?
- Ene shije, dj' esténs ki plaidéns [bavarder, palabrer] di çoula avou Moncheu Djandjot et on inspecteur di Brussele, ki tchantéve li minme årguidinne ki vos asteure. Moncheu Djandjot aveut monté e sminces [s'était emporté], et dire ki, e si payis d' Årdene, les djins si partixhént les boes des cmons [bois communaux] eter zels, sujhant ene uzance ki rmontéve al Mweyene Ådje. On rilvéve les djins k' avént on feu o viyaedje: ça vout dire ene sitouve po fé a marinde po leu mwinnaedje. Tos les cis k' avént on feu avént droet a ene pårt di bwès, soeye-t i çou k' i lomént ene côpe, soeye-t i çou k' i lomént ene virêye. Vos såroz mî k' mi çou k' ces mots la vlèt dire. Mi dji ritnéve les mots da Moncheur Djandjot et li ritnéve les nosses, come ikivogouto.
- Ça egzisteye co ådjourdu. La deus ans, dji m' aveu fwait rinscri a Banessåt et dj' a yeu droet a ene pårt di bwès.
- Vos voeyoz bén !
- Et ça n' m' a nén espaitchi di m' adjonde a l' Etrernete et d' ahiver ene pitite sitåcion radio a pårti di bokets d' materiel di ptitès ståcions coinreces [locales] k' avént tourné a rén. Dj' î a amonté des shijes walones cåzu deus ans d' asto.
- Vos vnoz d' el bén dire: shure les vixhès uzances n' espaitche måy di s' mete al gosse do djoû po ds ôtes cayets [concernant d'autres points].
Les Bahoutous et les Batoutsis ont viké-st eshonne e ci payis ci deus troes meye ans, al boune. Li Moutoutsi, deus metes hôt, avou si longou front eyet si stroet nez, ses vîs vîs parints provnèt des Payis d' l' Aiwe-di-Nîl, motoit did pus lon. I tént des vatches, i les mode et i boet l' ikivougouto. Ses cuzéns sont-st e l' Ouganda, el Tanzaneye, o Kenya. o Kivu. I cåzèt l' inglès et li kiswahili.
On Moutoutsi, avou si tchapea a coines, l' amassounzou.
Li Mouhoutou est ptit, il a des grossès spessès lepes et on spaté nez. Avou si feme, i dihawèt [labourer à la houe] les tchamps d' sucrêyès trukes [patates douces], code les bananes el bananire, ramasser les poes et les féves, et bressî l' bire di bananes. Ses cuzéns sont-st o Bacongo, o Congo-Braza, o Gabon ey el Afrike Djondantrece [Afrique de l'Ouest]. I djåzèt francès, lingala, kicongo, et ene banslêye d' ôtes lingaedjes.
Et ces deus sôtes di djins la, cint côps pus diferinnes ki vos Flaminds et vos Walons, meye côps pus diferinnes ki vos Årdinwès et vos Gåmets, ces deus races di djin la ont viké eshonne sins rujhes et sins arokes dipus d' deus meye ans å long.
C' est vozôtes k' a vnou sumer al sizaneye dins leu tchamp.
Li Rwanda, c' esteut on tchår ki rôléve bén avou des ruwes nén les minmes. Des ptitès ruwes padvant et des grossès ruwes padrî. Mins avou l' londje, les årmons et l' soprece [toutes les pièces qui lient l'avant à l'arrière du charriot], i rôléve e bele voye. Vos avoz vnou mete èn erayoe [frein] et des atnas [attaches] ås ruwes do drî et fé saetchî les tchvås sol limonire [organes de traction]. Ça fwait ki l' tchår s' a disminbridji pår [complètement disloqué].
- Ça fwait ki vos rfuzoz di m' diner on côp d' mwin, dabôrd ?
- Dji n' rifuze nén, eneviè [eût égard à] li sovnance di nosse comon soçon, li Marcel Djandjot. Ey eneviè les siervices ki vos avoz rindou a mes djins a Mwengo. Savoz bén ki vos pexhreyes tournèt co. Mins dji n' croerè nén a çou ki dji vos dirè d' evoyî come messaedje.
- Vlans dju cmincî do côp ?
- Nonna. Dji n' su nén d' adrame enute [pas en forme aujourd'hui]. Et i m' fåt co tuzer a tot çoula avou ene ripoizêye tiesse. Dji m' rawaye todi del nute, a l' eure ki les veas pestelèt (c' est meynute, po vozôtes). Dj' irè cåzer avou li vî wårdeus do feu des veas. C' e-st on Houtou, li. Il årè motoit des pus ecoraedjantès idêyes ki mi. Dju waitrans a ça dimwin å matén. Aloz coutchî. Bernadete vos a apresté ene bedreye.
- A dmwin, dabôrd.
- Bounute et bondjou, c' est bon po deus djoûs !
Et dji leya li vî Djervai a ses tuzinnes. Asteure, dj' esteu seur k' i m' el freut, mi messaedje. C' esteut ddja ça.
Finalmint, on saveut bén, cwand on-z a vnou vaici avou les Rpoirteus Sins Frontires, ki l' ovraedje esteut nouzome [gigantesque] po nos ptitès finès frålès spales.
On n' si sinteut nén oblidji d' ariver a on rzulta. On nos l' aveut seriné assez tins d' nosse sicolaedje abeye-abeye a Brussele. I faleut fé do mî k' on pleut, c' esteut tot. Obligation de moyens - non obligation de résultats ! aveut i ravådé, co traze côp, li manedjeu do pordjet, on vî rpoirteu d' RTL k' aveut baligandé so tote li daegn todi dins les gueres et les disduts.
Ça fwait k' on l' freut, dabôrd, ci spot radio la. Gn aveut ddja pont d' må.
Li crijhe sidatike.
(li 21 di setimbe 1997)
(e walon da tertos)
Dji n' va nén trop bén. Dj' a-st oyeu malåjhey di m' rifé d' ene longue peumoneye. Deus gros moes ki dj' a dmoré dins m' lét. So les cåzu troes ans k' dj' a bouté po Radio Catioucha, end a-t i yeu, di l' aiwe, k' a passé dzo l' Rotchî Bayåd eyet co dzo l' pont ds Åtches.
Et mi, vo m' ci rivnou e l' Årdene, li vîxhe Årdene k' a ddja viké cénk cint miyons d' anêyes et k' end a co motoit ostant dvant leye. Et mi cwè çki mi dmore co, la, mi !? Cénk ans ? Deus ans ? Rén ?
O cminçmint do m' sida, dji fjheu do ronflant. I m' shonneut ki les dijh ans ki m' dimorént a vikî, statisticmint, c' esteut ddja ene boune hapêye. A fwait ki l' tins avance, et ki dji sin mi pôve laid vî coir si dcweli [dépérir] a cåze di ç' poureye virûsse la, dji so brånmint moens franc.
Cwand dj' a toumé malåde o moes d' djulete di ciste anêye ci, on m' a miné abeye abeye et strapant strapant a Kigali. Et dji m' a rtrové dins èn ospitå d' l' årmêye. To sins bén k' i n' m' ont nén raté. Dj' a sti sogné pa on méde-coronel [médecin-colonel] rouwandès k' aveut studyî ås Stêsses, dins l' Wisconsin. I m' ont fwait les prijhes di sonk, dins les régues, eyet come di djusse, ont bén veyou k' dj' esteu seropôzutif. Ça fwait ki, o dzeu des antibiotikes po médyî mi peumoneye, i m' ont metou al triterapeye.
Li triterapeye, c' est prinde troes diferinnès droukes disconte do sida : l' AZT et deus ôtes ki dji n' ritoume pus so leu no. Ça cousse tchir et vilin [ce n' est pas donné] et po dire li veur eyet l' vraiy wice k' il est, dji n' sé nén kî çk' a payî sol gros moes ki dj' a sti sogni a Kigali. Låvå, on n' est nén si rwaitant et, come les djins estént sol houptiket [à la fête] et k' i s' ricrestént ki l' Cabila aveut apici tot l' Zayire - et l' ribatijhî Congo -, i rwaitént les " bons " blancs - les cis ki djåzént l' inglès et sacwants Beljes, ki n' estént nén esclawés après l' francès - come des fels soçons, et partadjî avou zels leus djoûs d' dicåce.
[La revanche des partisans du Front Patriotique Rwandais]
Li mwaisse des FPR, På Kagamé, avou on sôdård. Louke on pô kés grandès bardaxhes di djins !
Les FPR-îs avént bén veyou ki tant ki on gros miyon di Houtous vicreut di l' ôte des costés del frontire, avou, muchyis inte di zels, des milicyins avou tos leus fiziks, ça lzî pindreut tofer al narene [ce serait une épée de Damoclès] di si rtrover atakés d' ådfoû.
I cnoxhént bén ci ptit djeu la poy ki, zels eto, i s' avént apresté ttaleure dijh ans d' asto, e l' Ouganda, divant di rdårer sol Rouwanda. Ça fwait k' il on-st atuzlé [conçu] on plan po-z abate deus djaeyes d' on côp d' warlokea [faire d'une pierre deux coups]...
Lorint Dziré Cabila fijheut do maki dispu des ans et des razans e l' Ouganda. C' est la k' 'l aveut fwait camaeråde avou l' På Kagamé.
Lorint Dziré Cabila.
Si innmi, da sinne, ci n' est nén les Houtous, mins li nindje da Moboutou, les Bas-Zayirisses k' ont spoujhi l' Congo dispu ttaleure trinte ans.
Did la, li nouzome adjinçna [montage grandiose] atuzlé påzès noveas mwaisses di Kigali avou tos leus soçons des Payis des Grandès Basses [Pays des grands Lacs].
Les Baniamoulengués, c' est li troejhinme piket do toetea [tente].
C' est des Toutsis ki vikèt o Congo dispu des anêyes et des razanêyes. Les djins da Moboutou n' elzî ont måy volou dner leu nåcionålité zayirwesse. Ça fwait k' c' e-st on peupe etir di sins-papîs. Des retchessis ki, on bea djoû end ont yeu leu sô, et si revinter [se rebeller] disconte di Moboutou.
Lorint Dziré n' a fwait ni ene ni deus : il a rabroké o Congo et si fé lomer chef des Revinteus.
Po dire li veur eyet l' vraiy, i n' ont nén yeu si malåjhey ki ça di rprinde tote li stindowe do Congo hagnon pa hagnon [bouchée par bouchée]. L' årmêye mobutisse, splawnêye [corrompue] pa 20 ans d' åjhey vicaedje a briber les civils, n' aveut pupont d' alant eyet nou coraedje por leye si disfinde. Les Cabilisses l' ont språtchi come on wandion [punaise]. Il estént aidîs, stratedjicmint, pås oficîs des ancyins djindårs catanguès, ki s' avént fwait rlater pås årmeyes di Kinshasa-Yopôlveye trinte anêyes divant.
Les FPR-îs, muchyîs emey les tropes cabilisses, end ont profité po fé dismonter les camps di ressåvés [réfugiés] houtous. End ont seur macsådé - u fwait macsåder - ene cåkêye eto, des milicyins houtous et des ôtes. Li Cabila a metou des hames assez el voye [a entravé les initatives] di l' ONU, po n' nén k' on-z î våye vey.
Ca, come Djervai l' aveut bén dit, les milicyins houtous, ki s' avént rindou mwaisses des camps, ni leyént nén les djins schoûter Radio-Catioucha, eyet les fjhént awè peu, por zels èn nén nderaler o Rwanda.
Mins cwand l' Cabila a divnou l' grand mwaisse, i n' a nén volou pårti les wangnes avou ses soçons d' ersè [ses compagnons d'hier]. Ça fwait ki les Rwandès et les Ougandès ki l' avént sotnis cwand i vleut disdjoker Moboutou, il ont rtourné cazake. Eyet sotni les sconte-Cabila.
Mins, li neu, di-st i l' soyeu, c' esteut å ci ki sereut mwaisse des minires ås diamants. Pont d' sos, pont d' bok, sapinse li vîxhe feme ki tneut l' bok po les gades aler al dicåce des gades. L' argent est le nerf de la guerre. On vû saetch ni såreut tni droet. Et Sint Çanses, c' e-st on laid sint !!!
Ça fwait k' les FPR-îs les avént bén abatou, leus deus djaeyes, et minme troes, avou rén k' on hina d' bringonea [un seul lancement de massue]: dismantchî les radjistrous [refuges, bases arrières] des Interahamwé å Kivou, leyî rivni les civils, pitchote a midjote aviè l' Rouwanda, et poujhî ene miete dins les rivires ås diamants, po leus dringueles.
Mins dji potche d' ene coxhe a l' ôte.
Cwand nosse djonne médcen-coronel, Djislin Nayimana, a yeu les rzultas des analijhaedjes di sonk, il n' a nén crankyi.
- Dj' el saveu bén, dit-st i. Dji l' aveu veyou o prumî côp d' ouy. El saviz bén, vos eto ?
I gn aveut nén a crawyî dins les zigzonzesses [à tergiverser]. Dj' aveu a fé a èn ome di mestî.
- Oyi ! di dju.
- Et avou çoula, avoz vnou passer troes ans ciddé, dabôrd ki vos pliz mori di tolminme kéne pitite coplicåcion. C' est si codåner a moirt, çoula.
- Codåné po codåné. Ostant î leyî les hozetes so troes ans a fé ene sacwè ki sieve a åk ki dijh ans a londjiner et passer d' Erode a Pilate dins les Cintes el Beldjike.
- Mins asteure, va bén z-î falou raler, la, el Beldjike. Coprindoz bén ki dji n' a pont d' buddjet po des sfwaitès maladeyes. So les cwate samwinnes, et co hay, ki dji vos a sogni vochal, sins vos l' dire dj' a spoujhi li mitan di m' sitok d' A.Z.T. sins cåzer des ôtès droukes. Mågré ki vos avoz stî mo siervicire [éminemment seviable], i vos fåt raler e vosse payis, et nén cwand cwand !
Dji vos a-st apresté ene lete po on fré d' mestî di l' unif di Lidje. I vos vont sognî å pére des pôces [avec le plus grand soin], lavola. Dji lyi deye di vos wårder li moens possibe e l' ospitå.
- Kéne avance di mori voci, u ladrî ? Po cbén end a dju co, ô, toubib ?
- Ni djhoz nén çoula. Gn a ene ekipe di l' unif di Yåle, ezès Stêsses ki va-st enonder on sayaedje avou des volontaires-djins. C' e-st on eplocta [vaccin] k' a-st adierci si côp [donné des résultats encourageants] so les sindjes et s' li va-t on motoit ossu bayî ås malådes. On lome çoula li vaccinoterapeye. Riweri li må på må. Guérir le mal par le mal. Li rascråwe do vaccin va stombyî [exciter, aiguilloner] les blankès globures, por zeles mî ataker les såvadjès virûsses.
- So ç' tins la, dji serè ki raweye [grignote] les chicorêyes pal recineye !
- Nén si seur ki ça ! Avou vosse triterapeye, vos ploz co deurer mo lontins. Et did ci a don, on n' sét måy çou ki pout ariver.
- Li fén do monde, motoit ?
- Dji n' vos balteye nén. Voste esperyince di veye, et mågré vosse sida, est co pus longue ki l' cine da bråmint des Rwandès di voste ådje. Metans tos les cis ki burlandèt co o Congo sins sawè s' i trovront a magnî li londmwin, et ki les Interahamwé (milicyins houtous) espaitchèt di rivni.
- Vo m' la revoye, dabôrd avou pont d' kipak [sans armes ni bagages]. Arvey li cpagneye !
- Avoz des aidants assez po prinde l' avion ? Dji m' a leyi dire ki vos n' vliz nén k' on vs payaxhe, laddé, a Radio-Catioucha.
- Dji vén di rvinde totes mes pårts et mes accions Nestlé et IBM. Elle avént gritchi pår [atteint des sommets] lanawaire. C' esteut mes fén dierens ptits sos. Si dji m' rifwait sognî el Beldjike, fårè bén ndaler al CPAS.
- Si on nd åreut ene, nozôtes, di CPAS, voci, gn åreut, al boune, 95 åcint des djins k' î serént. Et eco hay ! Vos vicoz el Halbeskeute, dai, vozôtes, wice k' on loye les håyes avou des såçusses [dans un pays de cocagne]. Alê. Asteure, dji cour evoye. Dj' a co des pacyints a-z aler vey.
- Docteur !
- Cwè ?
- Vos pou dju dimander on ptit siervice ?
- Si ça s' pout fé.
- Voci ene tchinne d' ôr avou ene croe. Li pôriz fé rmete, pa èn ome ki vos avoz pår fiyåte a lu, al båshele di l' ancyin chef di Mwengo. Li lomêye Bernadete Satirama.
- Des djins k' on-z a pår fiyåte a zels po des sfwaitès kerwêyes [tâches], ça n' si rescontere nén tos les djoûs. Bamwai ! Dji lyi denrè mi-minme. Il est o parti eto, edon, lu ? N' est çu nén li Toutsi metou ki conte si clapantmint les rapoitroûles do vî tins ?
- Djusse !
- Nos avans on raplou avou les absujheus et militants di ç' coine la li moes ki vént. Dji tuze k' il î serè, va, dazår.
- Dj' espere bén. S' i n' î est nén, il î voyrè si pus vî valet, Bodwin. Mins dji n' su nén trop seur di lu, cila. Il est co pa des côps toursiveus.
- Ki ça våye come ça vout, vosse comission serè fwaite eyet bén fwaite.
- Arvey, dok, copurade : ada !
- Djusk' a, motoit ! On n' sét djamwais.
Al rexhowe di l' ospitå militaire, gn aveut ene djipe ki m' rawårdéve.
- Dji so-st a vosse siervice djusk' al difén del wekene, dit-st i l' tchåfeu. Wice vos vou dju miner ?
- Banke, Sabena, Ambassade, di dju. Adonpwi, trover ene farmasreye po-z atchter ene grosse boesse di cabounetes-a-kete [capotes], pu: mon les ptitès femes ! Et prindoz ddja on dnî-diè [acompte] so vosse dringuele. Inla, si dj' toûne li cou [clamse] divant l' avion ki vént, vos n' åroz nén pierdou totafwait.
- Taijhoz vos, aloz !
- C' est l' veur k' il on-st apougni [arrêté] li bea Djôr Rouddjou ?
- Li bazoungou (blanc) k' esteut spiker a l' RTLM (Radio Mille Collines) ?
- Oyi, on sfwait gåte-mestî [fameuse honte pour la profession] !
- Dj' a-st oyou braire on vea so voste antene ayir. Mins dji n' sé pus dins kén eclô. Ça fwait ki dji n' endè vôreu nén fé on vraiy.
Pacô, les spots so les vatches estént les minmes e walon ey e kiniarwanda. Cwand i n' î estént nén, les Toutsis, k' avént tertos do sonk d' acliveu dins les voennes, aprindént docô les spots walons a vey avou les veas et les vatches, eyet les rsiervi a tot côp bon.
- Li cwante k' on-z est, enute ?
- Li vinrdi 25 di djulete, moncheu.
- Sitantchoz [arrêtez] vos divant ç' cåbaret la, dabôrd. Dji m' va vuder ene grande pinte di bire di bananes. Pôreut vali ki ça m' rifreuxhe do noû sonk !
- Vinoz purade e nosse måjhon, Dj' el boerans direk al djusse [calebasse], avou des strins [pailles]. Ça vos frè co bråmint di pus d' bén inla.
- Alê, dabôrd !
Kaiy Wåtî
(li 15 di nôvimbe 1999).
(e walon da tertos)
Dj' esteu, a ç' moumint la, el troejhinme anêye di mi triterapeye.
Dj' a bén vlou aler al clinike del Basse-Brå po fé do cobaye po ene novele saye di médiaedje do sida. Ene voye dilérece [piste annexe] del vaccinoterapeye, ki l' méde-coronel Nayimana m' end aveut djåzé, la deus ans did ci, divant mi cwiter li Rwanda.
C' esteut des toubibs militaires amerikins k' avént-st enondé ci tecnike la. I prindént del miyôle ås oxheas [moelle osseuse] do malåde. El ripiként dins leus cabolêyes di culteure et-z î ahiver [cultiver, faire croître] les linfocetes T-moudreus [lymphocytes T-tueurs], les celures ki fjhèt les bernatîs des grands dishaladjes [éboueurs des encombrants ménagers]. Li linfocete moudreu cwire après les celures nén trop catolikes ki trinnèt dins l' coir, inte di zeles les cines epestiferêyes pal virûsse do SIDA, eyet les galoufer pår.
Dji n' esteu la fok di deus djous, ki dj' a fwait cnoxhance avou ene drole di ptite djin: Kaiy Wåtî.
On no et on ptit no ki n' vont nén eshonne, sapinse vos. Come d' efet !
Åré, do prumi côp d' ouy, li djin n' est nén on produt "made in Walonreye". On ptit coir nén co on mete céncante hôt, ene djaene morete pea [une peau jaune-basanée], et des tchveas noers come do tcherbon.
Damadje k' elle esteut luscåde [loucheuse] avou èn ouy ki rloukîve a Lidje et l' ôte a Vervî. Mins ça n' si voeyeut nén dtrop, témint ki si franc riya vos esblåwixheut, å prumî côp ki vos l' rescontriz. Et vos ouys estént purade assaetchis pa s' tchoum-game, k' ele tchafyîve tofer, et fé rexhe des tchicletes fou di s' boke.
On lyi aveut dit co cint côps ki ça n' si fjheut nén en èn ospitå, mins ele dijheut k' ây, et, cwand l' mwaisse-efirmire aveut l' dos tourné, ele ricmincîve.
Vos l' savoz ddja bén, tchirès léjheuses, binamès léjheus, dj' a on clegna [penchant] po les femes des tchôds payis. Portan, apreume, dji n' rissinta waire d' assaetchance po Kaiy. Elle esteut bén trop coûte a m' gosse. Mins, voye non voye [que l' on le veuille ou non], ele divna, pitchote a midjote, on pilé [pilier] di mi pôvriteuse veye, ki dji m' dimandéve comint k' dji m' end aléve sawè passer, on côp ki dji sereu foû del clinike.
Les ôtès efirmires, aide-sognantes eyet tos les ôtès "blancs-vantrins" ki tournèt ezès paviyons po sidateus, ele passént on mete lon erî d' vos. Cwand c' esteut po vs fé ene pikeure, u vos mete on baster, c' esteut come si vos årîz stî èn inmant contråve [aimant répulsif]. Leus bresses, leus mwins, leu coir tot etir si tinkiént evoye di vos.
Et do côp k' elle avént fwait leu bouye, adjumivoye [elles prenaient la poudre d'escampette] ! Ele sikiftént å diâle, co pus rade ki l' vint d' bijhe. A rascarè [dernière minute], ele vos djhént on ptit mot djinti, - pask' i faleut bén, taiss, dandjureus, do stîle: "Alê, bon coraedje, insi !" ubén "Ki ça vos våye bén; a èn ôte côp !".
Kaiy, leye, dimoreut-st avou vos, vos arinnéve et dmander des noveles di vos parints, di vos frés et sous, di vosse feme et d' vos efants po les cis k' end avént, k' ele ni cnoxheut portan ni d' Eve ni d' Adan. Les pus vîs pacyints, ça s' pleut bén k' ele les rabressîve.
Dji lyi dmanda, li prumi côp ki dj' el voeya båjhî Hans Molaire, li pus vî d' nosse nindje di sidateus, so s' front, et les låmes sipiter foû des ouys di l' ome, si ele n' aveut nén sogne [peur] di haper l' sida.
" - Sogne, dj' a yeu sogne divant di vni chal, el Walonreye, risponda-t ele d' on lan. Ciddé, dji n' a pus måy pawou [peur]."
Mins si on lyi dmandéve des kesses et des messes sol payis did dou çk' ele divneut, ele dimoréve moyate.
Çu n' est k' bén pus tård ki dj' a-st aprin li spoule [récit] di si vicåreye pa on neveu di si pa adoptûle, on lomé Djan Wåtî, ki provneut d' Oreye et k' aveut stî o Rwanda come mi, djusse divant l' peupe-sipata [génocide].
El famile di Djan si nonke [Dans la famille de l'oncle de Jean], li Biernåd Wåtî, gn aveut ddja ene peclêye d' efants, portant : cénk. Li pus vî aveut 18 ans eyet li raculote, ene nozêye pitite mizrete, endaléve so ses shijh ans.
Cwand ls Amerikins ont atrapé ene danse å Viyetnam, diviè 1975, inla, c' esteut l' môde d' adopter de ptits efants viyetnamyins. Les Wåtîs avént fwait leu dmande, come bråmint, eyet fourît metous so ene djivêye d' astådje [liste d' attente].
Pu li guere do Viyetnam a staté, et les Viyetcongs n' ont pus leyî rexhe leus djins do payis. Les Wåtîs n' avént nén stî ahessis. Et, po dire li veur wice k' il est, il avént rovyî leu dmande d' adoptaedje.
On bea djou å matén, li pére Wåti riçût ene lete å facteur, come cwè gn aveut motoit des tchances po-z adopter ene båshele, nén ene Viyetnamyinne mins ene Birmande, k' aveut stî rascodowe avå les voyes pa des ma-seurs a Rangoun, pu evoyeye emon des ôtès beguenes, catolikes, ceti-lales, et ki cåzént francès, a Vienciyane, å Lawosse.
Li pa Wåtî aveut ahoukî on raplou d' famile, po vey si les efants vlént co ene pitite adoptêye. Oyi ! dijhît i tertos eshonne, come ene seule djin, et la nost ome ki riscrît åzès beguenes di Lovin, come cwè k' ça ndaléve, mins k' il åreut bén volou ene foto d' l' efant. Estô d' ça [à la place de cela], les nonetes lyi revoyèt li contra d' adoptaedje, et l' virmint po payî les costindjes pol voyaedje et des mousmints pol crapôte. Mins des fotos: nole !
Il apice li telefone et waitî d' awè li mwaisse-beguene. A ! I paretreut ki c' est strapant et k' i fåt di tote foice les cwårs eyet l' contra po l' gamene fé on paspôrt et awè si viza.
Li pére Wåtî si leye co adire, payî aidants sol mwin [cash] et ratinde co deus moes.
Pont d' novales, bounès novales !
Åy, hê, ti ! Cwand, ût djoûs divant ki l' crapôte n' arive, i rçût ene novele lete di Lovin avou, tolminme, des fotos d' l' efant, il a bén måké di toumer di s' maclote [s'évanouir].
Dji vos a dit enawaire ki Kaiy, å djoû d' enute, aveut èn ouy ki rloukîve a Lidje et l' ôte a Vervî. Mins so les poirtraits k' il aveut la, sol tåve divant lu, el pa Wåtî - fén disbåtchî, èn ome -, on-z åreut purade dit: èn ouy ki rwaite a Åxhe [Aix-la-Chapelle] et l' ôte a Tournai.
Ci n' esteut nén k' i ndè vlént ene k' aléve divni Miss Monde, u fé do copete-modele amon Benetton, mins i tuzéve ås ôtes efants, ki l' alént acweri [chercher noise], ene pitite etrandjire, eyet luscåde come tot al copete do martchî. Les efants sont si waeraxhes [brutaux] inte di zels !
Les beguenes ni vlît rén sawè: vos avoz siné, mon-parant; pus kession di rivni en erî.
Li ci k' a magnî l' diâle, k' i magne pår les coines ! [Il faut boire le calice jusqu'à la lie].
Li "grand djoû" ariva...
Tote li famile esteut a Zaventem.
Kaiy, esteut çou ene di ces nozêyès glawenes [élégantes fillettes] la k' arivént tertotes eshonne, avou des beas cayets [vêtements] et on blanc sere-tiesse ?
Nonna ! Tchaekene ritrova ene ôte famile dins les cines k' estént al ricijhinne [accueil]. I n' dimoréve pus k' ene pitite såvadje, avou l' tiesse tote distchovurnêye [décoiffée] avou des viyès hådes a mitan coschurêyes, ki deus grands diâle-e-coir d' efirmîs tinént bén resserêye inte di zels deus, peu k' ele ni schipaxhe evoye.
C' est nén, jourdidiè, possibe, bén seur ! Et les ouys ! Come sol foto !
K' alans dju bén fé d' ça, Jézuss Mâria ?, si dislamintéve-t i li pére Wåtî.
Ci n' fourit ki lontins après, cwand Kaiy aléve divni comére, k' ele lezî racontréve li paskeye di si vicåreye, et comint çk' elle aveut arivé a Zaventem ci djoû la, come ene biesse å mitan des djins.
Cwand Kaiy a skepyi, et si mére vey li tåvlea des deus ouys ki bignént, onk d' on costé et l' ôte di l' ôte, elle a stî tote disbåtcheye. Elle ala trover mwintes ribouteus, macreas eyet saedje-dames. I lyi dérît tertos ki c' esteut come on mwais sôrt k' on lyi aveut-st evoyî, et s' diveut ele muchyî l' efant po k' on n' el voeyaxhe nén.
Tré ki [dès que] li ptite Kaiy a yeu sti spaneye, on l' a recloyou en on celî [cave, cellier], nén co on mete céncante hôt, sins lumire. Si l' båshele aveut håsse di rexhe foû, si mame lyi broûléve les djambes avou on rodje fier po l' aprinde a schoûter.
Tantia ki l' crapôte, a cénk chijh ans, esteut come ene biesse k' a l' må d' araedje [un animal enragé]. Ele ni s' saveut cåzu astamper, et ele cråpéve [ramper] a tere purade ki d' roter. Ele boerléve tot l' tins et n' saveut po dire nén djåzer.
Al fén, li mame end a yeu s' sô. Les vijins cmincént a cnoxhe li scret del båshele recloyowe el cåvlete [petite cave]. On djheut k' c' esteut motoit on diâle u on leu-warou k' i låtchént e viyaedje del nute po-z emacraler les dmanants [habitants]. Paret ki l' mayeur aléve avoyî les djindårs [gendarmes] po vey cwè et kesse.
Kaiy si mame [la mére de Kay] ni fjha ni ene ni deus. On djoû al nute, elle etouna [fit ingurgiter] ene edoirmante drouke al glawene, et l' tcherdjî e muchiete [en cachette] so on camion d' sôdårds, k' endalént viè l' frontire taylandesse.
Cwand les militaires ont veyou l' tåvlea del pitite crapôte racrapotêye dizo les seles [sièges] do camion, il on-st atrapé ene hisse [ils ont paniqué]. Alî cweri on mwaisse-sôdård [ils informèrent un officier].
Après co tote ene driglêye d' etrevéns [événements] ki dji n' vos såreu conter drochal, nosse Kaiy fourit rmetowe en ene mission protestante el Bijhe del Taylande, k' avént èn ôrfulina. Did la, après co mwintès pantomenes, Kaiy ritcheya din-n ene grande mission catolike å Lawosse, wice k' il avént ene seccion po les efants nén-come-les-ôtes [anormaux].
Kaiy esteut pire k' èn efant-leu. Nén sawè cåzer et nén sawè roter, ti rinss conte !?
Al fén des féns, les beguenes ourît l' piceure [eurent le trait de genie] d' el leyî el refaxhreye [nursery] avou les ptits påpåds. Drola, ele rotéve a cwate pates avou zels, begyîve avou zels, et braire come zels.
C' e-st avou ces påpåds la ki l' Kaiy Rabinarangh, ût ans, aprinda a cåzer francès, ca les beguenes ki s' end ocupént estént låvå dispu les trevéns del colonreye [depuis la période coloniale].
Faleut d' tote foice trover on payis do Coûtchant [occidental], djåzant francès, po s' endè mete cwite. Avou, tolminnme, l' idêye dirî l' tiesse k' on pôreut operer les ouys del gamene et s' li fé ridivni moens bignoûle [moins myope].
"Oyi, dji vos les pou rawè a 80 procint" aveut i dit l' cerujyin d' Woluwêye cwand l' pére Wåti l' aveut stî trover avou l' foto da Kaiy. C' est fok a ç' moumint la k' s' aveut leyi adire podbon eyet voyî les dierins papîs po l' crapôte awè ses vizas.
On l' aveut rabyi avou des cayets [vêtements] d' dimegne, come totes les ôtès båsheles do tchedjmint [chargement, arrivage]. Mins on côp arivé a l' areyopoirt, la, wai, k' onk des papîs esteut foû di s' tins. Li båshele ni pola nén ebarker. On l' revoya en èn ôrfulina d' etat, wice k' on lyi hapa, so deus tins troes movmints, tos les beas mousmints ki les beguenes lyi avént dné.
Al difén, cwand les papîs fourît rapontyîs on deujhinme côp, ele s' evola avou ene ôte fornêye d' efants adoptés, mins avou des viyès lokes a s' dos.
[intégrer Kaiy dans la société]
End a-t ele rindou, do må, li feme Wåtî, po-z etraityi [dompter, dresser] Kaiy. Mins elle a raddimint trové l' piceure [astuce] po l' rinde binamêye et amitieuse: c' esteut d' el rabressî eyet d' el rèsserer di totes ses foices.
Pôve laide pitite mamêye ! Di tote si vicåreye, ele n' aveut måy yeu ene sakî k' el traitéve come èn efant, k' esteut tinrûle avou leye.
Oyi mins nerén, gn a yeu des novelès hames el voye [embûches]. La bén ki l' Kaiy esteut rindowe pår après l' feme Wåtî et djalote do pére Wåtî cwand k' il aveut l' air di vni candôzer [chouchouter] si feme. Pacô, Kaiy si dispiertéve minme del nute eyet vni bardôxhi a l' ouxh del tchambe wice ki l' ome doirmeut avou l' feme.
Kéne afé a Lidje !
Les Wåtîs ont veyou les set croes avou ci efant la.
C' est l' feme Wåtî ki lyi aprinda a lére ey a scrire et co sacwants ôtes cayets come fé les poûssires, schover l' måjhon, rilaver l' oto. Mins ele n' a måy sepou lyi fé fé a magnî, metans, ubén ene ovraedje wice k' on lyi dmande di vey leye-minme çou k' i gn a-st a fé.
Li pus grande victwere, c' est cwand ele parvina a fé egadjî l' båshele al clinike del Basse-Brå.
On nd a sti docô binåjhe. Elle esteut doûce come èn agnea, ostant avou les malådes k' avou ôtès efirmires.
Cwand faleut voyî ene sakî po fé ene kerwêye [corvée] ki nolu ni vleut fé, c' esteut so Kaiy ki ça rtouméve, k' esteut fene binåjhe, leye, al fén, di polou siervi a åk.
Djusse come mi cwand dj' ala bouter les deus dierinnès anêyes o Rwanda po Radio-Catioucha.
Cwand dj' a-st arivè al Basse-Brå, va-z e vey pocwè, li Kaiy a yeu come li beguin por mi. Sins må sins malice, savoz ! [en tout bien tout honneur].
Et tchaeke côp k' elle arivéve et k' ele cwitéve l' ovraedje, ele mi vneut rabressî li dzeu di m' tiesse, pelêye come èn oû après mes troes anêyes di droucaedje [trairement oral intensif].
Eyet m' lomer, amishtåvmint: " mi ptit gamén !"
Mu testamint
(lu 28 d' awousse 2000).
(a walon d' Banèssåt)
[Je me prépare à mourir]
Dju rassanne.
Dju sin mes mwins ki s' agritchèt å linçû, ki s' racrapotèt dsu, ki l' cafougnèt. Dju fwai mes pakets et dju l' sé bin. Ç' astot trop bê, çu k' il avin dit avu leu triterapiye " Vos sroz virtuwelmint rwèri ! "
A bê-walon, "virtuwel", ça s' dit "fourveyu". Ç' astot chûr in fourveyadje et ene fourvûzion [mirage] des toubibs. Ene fourvûzion et in fourtûzadje [fantasme].
N' avin nin veu ku, avu ma five fagnrece ki m' cumougnot m' sang, avu la ptiziye [tuberculose] ki m' carmoûjnot [délabrait] l' poumon, 'l avin bê touwer la virûsse dou sida avu leu triterapiye. Ille avot fwait des dustrûjadjes assez pou m' laichu sin-z ahé [vigueur], sins fwace, maigue come in soret, setch come in côp d' trike, mwinre come in tchet d' après la Sint Djan, avu fok la pê su les och.
Dju n' waze pus mu rwaitî.
" Çu nn est puch ! " avot ile dit nosse pôve mére. Su les pwartraits k' il ont pri d' mi, dju su laid come lu pètchî mortel. Avu mes ouy sucåyîs [écartés], dju su l' imådje minme dul mwârt.
I m' fåt cirer mes botes et laichu la mes hozetes.
Çu k' est l' pus malereus, taiss, c' est ku dju dmeure bin consyint. Dju m' wè zènnaler. Dju sin mes pîs rafrèdi. Dju sin la viye ki s' russatche vôye. Dju sin la mwârt ki m' assatche djus.
Et pourtant dju su bin consyint, di dj'. Dju tûze co. Dju wè tous les ovradjes ku dj' ai adåmé et ki vont dmèru la, nin achèvès, piêrdus pou toudi, va, dandjreus.
" A ! can dju n' srai pus la ! "
Ç' astot les vîs ki djin ça.
Louwi Chûl, in mnûjî ku dj' avo ovré avu li can dj' ére djonne, i ruspondot a tchèke côp avu la minme dijinne [citation]: la cée da Clémenceau :
" Les cés ki crwayèt k' i gn årè pus rin ki toûnrè can i n' sront pus la, gn è-n è griblè plin les çmintires. Et tout toûne co, et broûyî. "
Åré d' ça [d'ailleurs], esku dj' su co la ? Ça fwait ût ans ku dj' su condåné ku dj' su-st in pwès pou la sôcièté, ku dju lzî ai cousté des miyons. Des miyons kchèrés, alouwés a nonsyince pasku dj' va crèver, sins minme awè rachèvé mes scrîjadjes, sins minme awèr espliké mu tite.
C'est toudi come toudi.
Nosse pére mu l' avot bin dit. " Tu cminces åk et tu n' l' achèves jamwai. T' aburniyes [entreprends] trinte-chîs ovradjes et-z î tchicter tènawete, et al fin des fins, laichu ttafwait an plan, hatch et match.
Dju vin du rlire les ptites supoules ki s' passèt dins in monde fû-naturel da Djan-Franswès Brakman. La cée k' dj' inme lu mî, c' est l' tiêne al Brîje.
C' est l' istware d' in gamin ki sît s' nonnonke dins la nive, djusk' al coupète d' in tiêr, pou vey les cwate vints ki s' vont ploûzer [se "carder", se battre] et yink des cwate cubouter les ôtes vôye. C' est çut-la ki va choufler toute l' anêye. Et amonner tchaleur est setchresse si c' est l' vint d' Lorinne, setcheresse et frèdère si c' est la Hôte Bîje, frèdère et plûve si c' est lu scwace-vint, et plûve a dikèday si c' est l' vint d' France.
Ku ça vache come ça vut, i gn è nin yink a rulver l' ôte.
Ç' astot ça, la, mu tite.
Les Rwandès avin la tchûze inte cwate modeles du sôcièté.
La Hôte-Bîje [vent du nord-est], c' est l' modele comunisse, lu cé des Etiopyins et des Tanzanyins lu cé des socialisses francès et beljes k' avin chuchloté ås Houtous : ttafwait est da tourtous; vous fåt prinde toutes les vatches, les rmete essanne et les rpårti inte les dmèrants du ç' payi ci, tchèkin sa pårt.
Lu vint d' Lorinne [vent du sud-est], c' est l' modele sud-afrikin, les blancs k' ont toutes les bounès teres a pachî [pâturer]; ça fwait k' c' est zês k' ont toutes les vatches. Les nwârs n' ont k' a ovrer pour zês û wårder tous les mwais tiênes et les coupètes des crestês, et les pîricheusès tères a spines.
On rassannrè tout ç' teritware la, minme s' i n' su rdjond nin, tout l' loumant Bantoustan. Û Houtoustan, cwè, si vs inmoz mî.
Ç' astot, åré, l' atûzlêye [conception] da Daniel Arap Moi, li prezidint do Kenia.
Daniel Arap Moi, l' ome du l' idêye dou Houtoustan, avu l' Clinton, ki n' î comprind nin dipu k' li.
Lu scwace-vint [vent du nord-ouest], c' est l' modele capitalisse amerikin. Lu cé k' è bin l' moyin, lu cé k' è l' sou, sûche-t i Houtou ûbin Toutsi, i va spotchî lu cé ki lodje lu diâle a sa boûsse. Les ritches Toutsis et les ritches Houtous vont cåzer francès, pu leus efants, scolés a-n Amerike, vont tchamårder l' inglès. C' est zês ki monnront l' payi, tout fourmougnant les pôves, Toutsis come Houtous, et les fé bouter come des nêgues. Des nêgues k' i sont.
Mai les ritches Toutsis come Houtous, zês, pask' i sont ritches, ça dvent des blancs.
Lu vint d' France [vent du sud-ouest], c' est l' modele congolès. Ene tribu, ene nindje [clan], prind la monnance dou payi, et dner toutes les belès places a leus djin et ås djins d' leus djins. Pou les ôtes, ça srè brokète du bwè [les autres l'auront dans l'os]. I n' åront k' a nnaler brider, et chiner ås uch [mendier].
*****
Bernadete su pére l' avot bin dit.
" - I n' nous laichront nin a på [en paix]. Fårè d' toute fwace k' on prinche ink du leus modeles. Et gn è nin yink ki nous ahåye [convient].
C' est come vôs cwate vints, taijoz, vous, Stefane. Yink apwate la setchresse, èn ôte lu sbîjadje [gel intense], lu trwajime plûve et frèdère, et l' cwatrime les grossès aiwes. Gn è nin yink ki våt mî k' l' ôte."
Dj' åro tant volu espliker tout ça, et z-è moustrer les pondants et les djondants, les butants et les royants, et splitchî pâr lu cayet [expliquer la chose dans ses moindres détails].
Dj' åro co volu dire ene sacwè du sbarant : Kîsk' è tiré su l' avion da Habiarimana, ou mwè d'avri 1994, et k' c' est ça k' è ascoûrsi [déclenché] lu peupe-supèta, k' i gn è 800.000 djins k' î ont sté scafyîs.
Ene cåve ås ochês [ossuaire]
Mi, dju sé bin cwè et come, mins dju nul dirè nin. Dj' åro dandjî d' in cayî [cahier] atir pou rasplitchî les preuves et citer les temons. Mai esk' i vikèt co, seulmint ? Fårot kèru, rnancher, grèvisser dins mes papîs. Fårot ku dj' vache m' espliker al Tanzaniye, duvant les nwârès cotes [magistrature] d' Aroucha, wice k' i djudjèt les spateus [génocidaires].
Mins ces tribunås ONU-tîs la, i lodjèt l' diâle a leu boûsse. Dj' è ruspond k' i n' årin ddja des petsales [du fric] assez pou m' payî mn avion et ma djîsse [hébergement].
Séss bin k' il ont rabachî lu tins d' gayole dou bê Rouddjou, - di "deus côps doze ans onk après l' ôte" a "deus côps doze ans a fé a minme tins", in côp doze ans, cwè - pask' il avot plaidé coupâpe. Et bin vlu "fé avu l' tribunå". Ça vout dire, sins tourner åtoû dou pot, racuzer ses ancyins copleus. Adon, i lî ont dvu mete ene cadje pour li tout seu. Les ôtes prijnîs l' årin yu stranné, la, ti. "Wess bin k' on n' såro awè fiyâte a in blanc. Il avot rtourné cazake et taper su les Beljes al Radio Mille Collines. Asteure, i rtoûne sa frake in deujime côp, suconte des Houtous.
Les nwarès cotes, zeles, ça lzî raspågnot in sfwait niyåd [économisait un fameux magot]. Il astin kite du fé vnu les temons, et d' kèru après les arudjistradjes des afiantès [perfides] emîssions då bê Djôr, pou prouver k' il avot bin stombyî [aiguilloner, exciter] les djonnês, et les voyî "scafyî les Iniènzis", ku tourtout copurnot, al fin, ku ça vlot dire macsåder les Toutsis.
...
Aler come temon a Aroucha, al Tanzaniye, bin dju n' såro pus, taiss !
Dju n' sé ddja pus behoter [toussoter]. I m' ont metu in tuyo dins les brontches pou-z ahatchî les scratchas, ca dju n' ai ddja pus la fwace du tousser.
Dju m' va fé ma dêrine båye duvant waire [je vais bientôt passer l'arme à gauche].
Cwesk' i front can dju n' srè pus la ?
Dj' asto yink des dêrins scrîjeus d' walon, yink des pus djonnes. Mu roman " La Batriye des cwate vints " lu cé ku vs astoz ki l' lît poul moumint, et ku dju n' ai jamwai seu fini, dj' espero ku ça alot zesse la bwasse al poure, lu dustounoû [détonateur] k' alot ranonder toute la tûzance [culture] walone.
Binwaite, la, ti ! Il est dvant ti tout a bokets, tu roman; tout a tchiketes a mietes [en lambeaux]. Des fouyes plik plok parci parla, a hâre et a hote, des cées tapêyes al pitite machine, des cées nin tapêyes, co scrîtes al mwin, des cées edjivlêyes [encodées] a l' indjole da Kaiy Wåtî su pére. Ene trôye n' î rtrovro ddja ses djonnes. Tu n' les pôrès ddja fé ramechner pou dire la kée k' e-st ou dvant et la kée k' e-st ou drî.
Waite bin, valet ! Tu n' sés ddja ûsku t' ès tchôké toutes les pådjes ûsku t' racontes tes chijes avu Bernadete, can t' astos a Radio-Catioucha. Fåt zesse, séss ! [Faut-il être étourdi !]
Pourtan, ça alot zesse lu pus bê boket do roman, copurade can ile t' esplicot su scoladje ås cayets dul viye avu sa meskene-sadje-dame, ki lzî apurnèt, a douze tréze ans, a counuche leu cwâr dins tous ses sourcwins. Et poucwè ku, sîjanmint, on-z avot spoté la Bernadete "la Bwâleuse".
...
Et l' walon liminme. Dj' ai tchandjî dupu d' dîj côps du scrîjadje a tchèke côp k' dju scrîjo. Waitoz, la, asteure: dju ruscrî a môde du Banèssåt. Come l' Erasse, k' avot tchamårdè [baragouiné] lu latin et l' grek toute sa vikêriye, et ki rucminci a cåzer flamind dud su s' lit d' mwârt.
...
Esku dj' unn ai fwait, dul fele ovradje, pou rfé viker l' walon !
Inte mu prumî voyadje ou Rwanda, a 1988-89, can dj' ai ahivé les pechriyes a Mwengo, et m' deujime èvoyadje pou Radio-Catioucha, dj' ai cåzu sté pwinter sins låtche [sans arrêt]. Dj' ai passé m' tins a dmander des mots d' walon a des banslêyes du viyès djins di Fåmene et d' Årdene, do Condro et del Hesbaye, et djusk' ou Payi d' Hêve. Dj' ai scrît des ptits rime-rame, come vut l' aladje. Mai dju weyo bin ku ça n' monnrot nin bin lon.
Adon, duvant d' èraler ou Rwanda, et co bråmint tins d' ma termine a Radio-Catioucha, dj' ai rfondu les walons. C' est mi k' è atûzlé [conçu] lu nom du "rfondou walon" ku les critikeus, djusse bons pou cåzer biesmint francès, ont rbatijî " refondu wallon " al place du l' loumer " langue wallonne écrite commune " ûbin tout bounmint " wallon commun ".
Fåt i assoti !
...
Po fé çut ovradje la, dj' ai sté aprinter des mots tous costés; dj' ai dusfafloté; dj' ai pounu ene pèclêye du nûmots; dj' ai trovu les betchfessîs scrîjas.
La ddja ene boune tchoke [bon bout de temps], dj' avo lî in papî då Camile Djermwin ki moustrot k' on scrîjot " Barvea " al Moyine Ådje, et k' les djins djin, sôye-t i Bârvia, sôye-t i Bârvê. Can Lorin Binsfel è vlu fé parey pou les cmins noms [noms communs] " tchapea, tchestea, vea, bea, novea", et hay vous nn åroz, dj' ai trovu l' idêye clapante. Et dj' ai sté rkêre [proposé] ku : on pôrot fé parey avu "xh" pou "pexhon, randaxhî, bardôxhî " tout loucant des noms d' famile come Daxhlet et Moxhet, u des noms d' viadje come Fexhe, Cerexhe, Moxhe.
Des waloneus pî k' des interahamwé.
[des activistes du wallon pire que des miliciens houtous]
Cråne idêye, la ça, valet ! [génial comme idée !]
Ây, hê, ti ! [tu te fous le doigt dans l'œil]
Lu "xh" è fwait in tchinisse amiy [parmi] les waloneus, co pî k' in rnåd å mitan d' ene pouytriye.
" Can dju wè in "xh" dins in scrîjadje, c' est simpe, dju n' lî nin ça ! ". di-st i yink.
" Dju prinrè ene mitrayete djusca m' dêrin respira, pou dusfinde la purté dou walon ! " di-st i l' ôte.
Prinde ene mitrayete et scafyî les cés ki sont d' ene ôte nindje [clan] ku vouminme, û des cés dul minme nindje, mai ki n' wèyèt nin les cayets [choses] come vous, counu bin ça, da, mi.
Les Interahamwé, les milices Houtouwes, ont fwait parey å Rwanda, cåzu dvant mes ouy. I n-unn ont scrotè 800.000, des cés ki n' ployin nin dvant zês et dire " iva, nosse moncheu ! [OK, Monsieur] ".
Et pourtan, c' e-st in Walon k' è dit, scrît et signé ça. In democrate; sul papî, toudi. Et in scrîjeu d' walon co bin. In fel sucrîjeu. Mai ki crwayot, dandjreus, ku l' walon astot maryî avu li.
Lu walon, çutla et les parey a li, i vlèt k' i moûrt avu zês. I n' vlèt nin k' il evolûche, k' i fwèche su tchmin amiy lu vicadje d' enute, ki s' radape ås mèhès [soucis, problèmes] des djonnes d' asteure, k' i cåze d' indjoles et d' copiutrèces, du scriyrèces et d' odiomate.
A l' Inde, dinltin, les fames duvin zesse broûlêyes vicantes can on broûlot lu cwâr du leu-z ome.
Les cinsîs d' l' Årdene, c' est l' contraire: i son-st amoureus d' leus tchamps. La pôvriteuse dagne [glêbe] du l' Årdene, i sont maryîs avu leye. Mai can i morèt, la tere, k' è sté leu-z amante et leu coumére, i waitèt d' la dner a leu-z efants, pou k' cèt-ci la siêrvinche, pou k' il alinche coûtchî avu leye; et k' ça toûne insi du djermêye d' Årdinwès a djermêye d' Årdinwès.
Poucwè les waloneus n' nin vey lu walon come les cinsîs d' l' Årdene wèyèt la tere ? Les cinsîs, duvant d' ennaler, la tere, leu coumére, leu-z amante, i la rmarièt avu leus valets, mågré k' savèt bin ku cèt-ci n' la siêvront nin come zês. I metront kécfiye dupu d' azote; i seracuzront [herser] deus côps; i tchèrouwront pus fond avu ene tcherouwe a disses. Moutè bin k' i rplantront les pus laids bokets.
Les waloneus ås mitrayetes ku dju v' cåzo anawaire, i n' vlèt nin rmete lu walon a leu-z efants. Mai i n' vlèt ddja ninrin ku des ôtes su maryinche avu li, et l' siêrvu d' ene diferinne manire.
I gn è k' leus idêyes ki valèt åk, minme si c' est des zines et des makets [caprices]. Les tûzêyes des ôtes, c' est d' l' aiwe k' i cûjèt leus ûs, c' est dul crote du bike, dul petele du gade, dul pouline du pouye; ça n' våt nin les cwate fiêrs d' in tchin.
Et ces djins la s' ascoûrsichèt [s'exitent] d' ink a l' ôte tout dusmèprîjant les spiye-tout k' dj' astans, pasku dju vlans fé in walon pou dmwin et in walon pou tourtous.
Zês i n' vlèt pont d' walon pou dmwin : i s' adgnolèt duvant leu Bon-diu : lu francès. Gn è minme, inte du zês, des raloyisses ki vôrin radjonde France et Waloniye.
Bintch !
...
Dju n' avo djamwai wazu dire ça djusk' asteure, mågré k' ça m' alot lon [ça me touchait profondément]. Dju n' tchûlo nin mai dju nn avo gros su la patate.
Asteure ku dj' ai voûdî m' satch, ça m' va ddja mî.
Dju pasrè [trépasser] brâmint pus påjirmint, brâmint pus ledjirmint, sins ç' paket la su mu stoumak.
Gn è ddja pont d' må !
Ça m' hodich [fatigue] du tûzer. Dju fwai in ptit signe a Kaiy Wåtî - toudi pindûye å clå, don, la bwêcele - pour leye m' apwarter in vere d' aiwe.
Ile mu soutint ma mwin peur ku dju n' sutåre et anichter les linçûs, bêzèt propes et nètes. Dju bwè pa ptits gwardjons du sougne du m' astruker.
...
Dj' åro co bin vlu toûrner la Waloniye, espliker ås djins çu k' i gangnrin a awè in lingaedje da leur. Ca, a cåzer rin ku l' francès, il alin mougnî francès, alouwer [consommer] francès, tûzer francès. Zesse colnijîs pås Francès, cwè.
Can tu sondjes ku les Mille-Collines-isses avin-st atoûné les Rwandès Houtous a-z aler touwer leus vejins (800.000 åmes) tout fjant rider, pitchote a midjote, lu sinse du deus mots du kiniarwanda: "aler bouter" et " inienzi " (muchyis) pou ku " aloz ovrer su les muchyis ! " voliche dire " aloz macsåder les Toutsis ! ".
Pou ces deus mots la, les râles [rares] mots du kiniarwanda k' il eployot dins ses emîssions, lu bê Djôr Rouddjou è rascwèdu 12 ans d' gayole. Esk' il è compurnot pâr lu sinse, sabaye ?
Timp dul monnance [régime] Habiarimana, les Rwandès k' avin sté a scole cåzint brâmint francès. I n' avin wêre sayî du rfwardjî des nouvês mots, a pårtu des piçûres [génie de la langue] dou lingadje dou payi. Å Bouroundi, la, on s' avot brâmint pus achinè [fait plus d'efforts] a ûzer dou vî lingadje, li kiroundi, dins l' administråcion et les scoles.
Tout cåzant francès, les Rwandès avin pri, d' in plin côp, tout l' cupak ["package"] dul tûzance des Francès di 1990. Dj' ô bin ku, sins s' è rinde compte, il ont vlu zoupler, su vint ans d' tins, du Louwi 16 a Chirac, sins passer pa Napolèyon, pa Napolèyon III, pa De Gaulle.
Esku les Walons n' ridèt nin, sins pus nou ratna, su ç' glissâde la ?
C' est çu k' dju tûzo ddja a 1994.
Dudpî don, après la Jenerale du Beldjike, c' est Cockril k' è duvnu francès. Pu tård c' est les Tractebel, ki vlin djouwer tout seus amiy [au beau milieu de] les Suez, k' ont stî rmetus å pas pås gros colés francès. Z ôz co Fina k' è duvnu Totalfina - ça vlot dire mitan mitan pou les Beljes - pus dou côp après Totalfina-Elf - ça, ça n' fwait pus k' des grumiotes pou les Walons. Z ôz co lu Baron Empain, adonpwi Albert Frére, k' ont dzârté la Waloniye, et-z aler planter teutê amon les Paridjots. Et hay vous nn åroz !
Dj' ai l' apinse ku, su les dîj dêrinès anêyes, i gn è dupu d' 50 sôciètés beljes, copuvite des walones, k' ont stî agaloufêyes pås Francès.
Si on cåzrot walon al Waloniye, les Francès vinrin ciddé avu l' apinse du s' mete avå les djins [s'adapter]. Et nin s' rucrester et s' rudresser, et-z ariver a 10 eures å buro tout fjant dou Djan-vou-m'-ci [avec un air suffisant].
Mai, pou nouzôtes les Walons awè ene langue fwate, i fåt k' on pepîche [picore] ene miete pattavå.
Prinde lu lingaedje du Namur, come on l' sucrît asteure a Namur, û prinde lu lingaedje du Lîdje come on l' prononce asteure a Lîdje, ça n' irè djourmåy. Les Walons sont bin trop firs, tchèkin racouvissî dins sa ptite cwane, pou k' i s' metinche tout d' in côp a rcounuche ink dud zês come valant mî ku ls ôtes.
Damadje poul Djihan Walran, åré [par ailleurs] in fel soçon ki m' è ddja bin vnu vey trwâs côps a l' ospitå voci, can il èva pou s' mustî amon les Tîchons, et-z èraler al nute su Bastogne.
Lu Djihan prêtche pou èn unifiadje sul modele du l' accint d' Namur, mai dju crin fwârt k' i gn ûche nolu ki l' sijiche.
Noste atûze [concept], nouzôtes, ç' astot d' prinde in pô åk du tous les costés, l' oyince [sonorité, phonologie] du Namur et Lîdje, kékes sons d' Châlèrwè, et ene cachounêye du bês mots du tous les ptits racwins, pa des côps nin tant rfrancijîs k' a Namur û a Lîdje. Loucoz des mots come "tchivrou" û "djîbî", û "tchèke" û "aprouvijî" û "botchî", û "plaiji". N' est ç' nin pus walon ku "chèvreû", "jubié", "chake", "aprivwèzer", "boucher", "plêzîr" ? Et "fok" et "eto" et "biner" , nu vont i nin mî ku "seulmint" et "ossi" et "chômer" ?
Mai comint vloz ku mi, lu sidateu, clawé dins les ospitås duspu des ans et des razans, et dvant ça ki dmèrot å Rwanda, a dpu d' dîj mile km dud ci, comint vôriz k' dj' åro couru la Waloniye pou prêtcher mes djins, et waitî d' atoûner les Walons ?
Et pu, cabin k' dju l' åyiche yu fwait, esk' i s' årin lêchu adire [se laisser canvaincre] ? I m' årin co yu dit - et gn è des cés ki m' l' ont dit, åré - ku lu rfondou, c' ére lu walon d' Banèssåt, dandjreus pask' on s' siêr du " fwait" come participe passé du "fé" al place du "fait" et k' on aploye vlètî "ènute" pou "ådjourdu".
Can on vut bate in tchin, on trouve toudi bin in baston.
...
Ma cwastrece [thorax] mu tinkiye. La bûzète du plastik k' est stikêye dins ma narine mu jinne pou respirer. I m' fåt gouler et respirer a minme tins. Minme ça, ca dvint pâr malåjî.
Våt i co les ponnes du viker inla, sabaye ? Nu vårot i nin mî ku dj' m' èvache, ku dju dmeure la, stindu, a fé des chines ås stwayes [avoir le rictus du mort] ?
Laiche les a på [en paix], valet ! Si tu nn ès d' kère [si tu t' en fous] du viker, crève, dabôrd !
C' est fwait !
Il a plu au Seigneur de rappeler à lui l' âme de
Stéphane Evrard
né à Banensart le 27 février 1963
et décédé à Bras, des suites d' une longue et pénible maladie, le 28 août 2000.
Souviens-toi que tu es poussière et que tu retourneras en poussière.
(e walon da tertos)
Kaiy Wåtî a rcloyou mes ouy, dårer eviè les raiwires [toilettes], s' î rèclôre ene grosse dimeye eure et braire come ene disguernaxheye.
Li londmwin, come dji lyi aveut dmandè, ele va fé scrire ene longue lete a Bernadete Satirama, po lyi dire cwè et kesse.
Et a pårti di ç' moumint la, les deus seules femes ki dj' åyaxhe måy veyou voltî - åré [sauf] nosse mére - vont divni les pus grandès soçondjes å monde. Et cwand Bernadete va yesse lomêye a l' ambassade do Rwanda a Brussele, e djanvî 2006, ele si resconterront cåzu totes les samwinnes, on côp a Lidje, on côp a Brussele, u minme Bernadete vini passer des wekenes etires dé Kaiy, a Cwate-Ponts-dilé-Brå.
Mins veyanmint [étant donné que] k' dj' a morou li 28 d' awousse 2000, ça fwait ki, e djanvî 2006, dji serè moirt et ramoirt. Sujhanmint [dès lors], dji n' vos sårè conter les paskeyes di ces deus crapôtes la, ki s' etindèt come deus lives e l' avoenne.
Bén damadje !
L. Mahin, comincî e moes d' nôvimbe 1995, fén fini li 25 di setimbe 2000, nén co eplaidî.
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
Autres textes wallons sur le Rwanda (traduits de l'œuvre d' Omer Marchal): Ratournaedjes da "Afrike Afrike" . Ratournaedje di "Pleure Rwanda bien-aimé"
Situation au Rwanda en 1995: interview d' Omer Marchal: Metans-les onk d' on costé eyet l' ôte di l' ôte !
(Back textes Louline Voye) Hay ervoye sol pådje des scrijhaedjes da Louline Voye
(graphies "bizarres": note rapide sur les aménagements orthographiques et les diasystèmes). Po lire avou vost accint: les rcetes al vinvole
(Back textes en wallon commun) Ralans sol pådje des scrijhaedjes e rfondu walon